Στην αρχή του έτους, η γερμανική κυβέρνηση χωρίς τυμπανοκρουσίες έθεσε σε λειτουργία ένα νέο σύστημα τιμολόγησης άνθρακα το οποίο μπορεί να φέρει επανάσταση στο ποιoς πληρώνει για το κόστος μόλυνσης στην Ευρώπη. Από τον Ιανουάριο, η μεγαλύτερη οικονομία της Ε.Ε. επέβαλε ντε φάκτο φόρο 25 ευρώ ανά τόνο άνθρακα στη βενζίνη, το ντίζελ, το πετρέλαιο θέρμανσης και το φυσικό αέριο για να καλύψει το κόστος της «βρώμικης» ενέργειας και να επιταχύνει την υιοθέτηση πιο πράσινων τρόπων διαβίωσης.

Αυτό σημαίνει ότι εκατομμύρια Γερμανοί θα πληρώνουν περισσότερο στις αντλίες βενζίνης και στους λογαριασμούς θέρμανσης. Το γερμανικό πείραμα, γνωστό ως Εθνικό Σχέδιο Εμπορίας Ρύπων, στρατολογεί τους καταναλωτές ώστε να βοηθήσουν τη χώρα να πετύχει τους επιθετικούς στόχους μείωσης των ρύπων. Το γερμανικό μοντέλο μπορεί σύντομα να γίνει πανευρωπαϊκό. Οι Βρυξέλλες το χρησιμοποιούν ως οδηγό για τα σχέδιά τους να επεκτείνουν το σχέδιο εμπορίας ρύπων σε άλλους τομείς της οικονομίας αυτό το καλοκαίρι στο πλαίσιο του στόχου να γίνει η πρώτη ήπειρος μηδενικών ρύπων στον κόσμο μέχρι το 2050.

Κλιματικοί επιστήμονες και οικονομολόγοι συμφωνούν ότι η επιβολή μιας απαγορευτικά υψηλής τιμής στο διοξείδιο του άνθρακα -χρησιμοποιώντας ένα σύστημα αγοράς ή περισσότερους φόρους- είναι ένας απαραίτητος τρόπος να ενθαρρυνθούν καταναλωτές και επιχειρήσεις να προχωρήσουν σε πιο πράσινους τρόπους διαβίωσης. Ο αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, Φρανς Τίμερμανς, χαιρέτησε το ευρωπαϊκό εργαλείο τιμολόγησης άνθρακα ως “ακρογωνιαίο λίθο” της περιβαλλοντικής ατζέντας της Ε.Ε. “επειδή είναι τόσο επιτυχημένο”. “Εβαλε τιμή στον άνθρακα,” τόνισε ο Τίμερμανς για να προσθέσει: “Είναι ένα πολύ ισχυρό εργαλείο κινητοποίησης και είναι ξεκάθαρο ότι θα χρειαστεί να το επεκτείνουμε.”

Ομως, πριν την υιοθέτησή του, το νέο σύστημα έχει ήδη προκαλέσει καταιγίδα αντιδράσεων. Για έναν αυξανόμενο αριθμό κυβερνήσεων και ορισμένους πράσινους ακτιβιστές, οι φιλοδοξίες της Ευρώπης απειλούν να ρίξουν τους φτωχότερους κατοίκους της Ευρώπης σε ακόμη περισσότερη ενεργειακή φτώχεια καθώς θα ρίξει το βάρος του κόστους αυτού του σχεδίου στις πλάτες τους. Φοβούνται ότι χωρίς ένα συμπληρωματικό σύστημα μαζικών κρατικών επιδοτήσεων και οικονομικής αποζημίωσης, η τιμολόγηση του άνθρακα θα καταστεί ένα οπισθοδρομικό εργαλείο που θα τιμωρήσει εκατομμύρια φτωχές οικογένειες στην Ευρώπη που ζουν στο ενοίκιο ή σε κοινωνική στέγη και κινούνται με βενζινοκίνητα αυτοκίνητα -κάτι που τελικά μπορεί να υπονομεύσει τη λαϊκή στήριξη στους φιλόδοξους στόχους για το κλίμα.

Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί γνωρίζουν καλά τη γαλλική εμπειρία, όταν ο Πρόεδρος Μακρόν παρουσίασε το 2018 το σχέδιο για αυξήσεις φόρου στην τιμή της βενζίνης, γεγονός που προκάλεσε το κίνημα των διαμαρτυριών απο τα κίτρινα γιλέκα. Η πολιτική ανατροπή ήταν τόσο βίαιη που θέτει τα σχέδια των Βρυξελλών σε αμφισβήτηση. “Σήμερα οι άνθρωποι που άμεσα επηρεάζονται από την τιμή του άνθρακα στην Ευρώπη είναι μερικές χιλιάδες εταιρείες, αντί εκατομμύρια ανθρώπων,” δηλώνει ο Πασκάλ Κανφέν, γάλλος ευρωβουλευτής και επικεφαλής της επιτροπής περιβάλλοντος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Ο Κονφέν προειδοποιεί ότι οι Βρυξέλλες θα πρέπει να προσφέρουν τρόπους ανακούφισης της πίεσης που θα δεχθούν οι καταναλωτές που θα βρεθούν αντιμέτωποι με ακριβότερους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος, ή απειλούν με τη δημιουργία μεγάλου οικονομικού σοκ των φτωχότερων νοικοκυριών.

Ο αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, Φρανς Τίμερμανς (REUTERS/Johanna Geron/Pool)

Πληρώνοντας για τη μετάβαση

Η ουσία του θέματος στην προσπάθεια της Ε.Ε. να μειώσει τους ρύπους είναι το μέλλον του ευρωπαίκού Συστήματος Εμπορίας Ρύπων ETS, που καλύπτει τομείς που αντιστοιχούν περίπου στο 40% των ρύπων της Ε.Ε. Τον Ιούλιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα προτείνει την επέκταση του ETS σε τομείς όπως αυτοκινητοβιομηχανίες και κτήρια -μεταρρύθμιση που θα αντανακλά το γερμανικό μοντέλο και σηματοδοτεί μια ριζοσπαστική αλλαγή στην τιμολόγηση του άνθρακα και που θα παρακολουθούν οι πλούσιες χώρες σ΄ ολόκληρο τον κόσμο.

Οι κοινωνικές επιπτώσεις της επέκτασης του ETS σημαίνουν ότι η επερχόμενη μεταρρύθμιση αποδεικνύεται ήδη ότι θα είναι ένα απο τα πολύ ευαίσθητα και σημεία αντιπαράθεσης της ευρωπαϊκής ατζέντας. Ο Κλοντ Τουρμές, υπουργός περιβάλλοντος στο Λουξεμβούργο, υποστηρίζει ότι η κυβέρνησή του θα αντιδράσει την επέκταση του μέτρου όσον αφορά στα αυτοκίνητα και τα κτήρια επειδή “ενέχει το ρίσκο της τιμωρίας των χαμηλότερων εισοδημάτων του πληθυσμού”.

Στη διάρκεια της Συνόδου Κορυφής του Μαίου στη Βρυξέλλες, οι Ευρωπαίοι ηγέτες από τις φτωχότερες ανατολικές χώρες επίσης προειδοποίησαν ότι οι πολίτες τους -πολλοί απο τους οποίους δεν μπορούν να ξεφορτωθούν τα πετρελαιοκίνητα αυτοκίνητά τους ή να αλλάξουν συστήματα θέρμανσης στα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα που διαμένουν- θα υποφέρουν από τις επιπτώσεις. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν λόγους να φοβούνται μια κοινωνική αντίδραση. Τα κίτρινα γιλέκα στη Γαλλία αποκάλυψαν την εύθραυστή λαϊκή συναίνεση που συχνά υποστηρίζει τους δραστικούς στόχους ρύπων -ειδικά όταν αυτοί δυσανάλογα στοχεύουν στα νοικοκυριά χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος ακόμη και στις σχετικά πλουσιότερες χώρες.

«Πρέπει να προχωρήσουμε στην πράσινη μετάβαση με τέτοιο τρόπο ώστε όλα τα επίπεδα εισοδήματος να μπορούν να διατηρήσουν τα επίπεδα ζωής τους», δήλωσε ο Ολλανδός πρωθυπουργός Μαρκ Ρούτε στη διάρκεια της Συνόδου. «Αν αυξήσουμε τα κόστη λόγω των σχεδίων στις Βρυξέλλες ή τη Χάγη, θα χάσουμε την υποστήριξη σε αυτό που κάνουμε. Είναι κρίσιμης σημασίας η κοινωνία να είναι μαζί μας», τόνισε.

Η συζήτηση για το μέλλον του ETS αγγίζει ένα από τα ουσιώδη ερωτήματα στην καρδιά της πράσινης ατζέντας της Ευρώπης: Ποιό θα πληρώσει για τη μετάβαση και πώς; Το ευρωπαϊκό ETS δημιουργήθηκε το 2005 και μαζί μια αγορά ρύπων που θα πρόσφερε κίνητρα σε μεγάλες ενεργειακές εταιρείες και μεγάλους ομίλους βιομηχανιών και μειώσουν το περιβαλλοντικό αποτύπωμά τους, επιβάλλοντας να αγοράζουν πιστώσεις η δικαιώματα που θα καλύπτουν τους ρύπους τους. Οι εταιρείες που μολύνουν περισσότερο από όσο τους αναλογεί θα πρέπει να αγοράζουν περισσότερες πιστώσεις, ή λιγότερες όταν μειώνονται οι ρύποι.

Πέρυσι, το κόστος της μόλυνσης που καθορίζεται απο το ETS εκτινάχθηκε κατά 60% στα επίπεδα-ρεκόρ των 53 ευρώ ανά τόνο άνθρακα τον Δεκέμβριο, καθώς οι επενδυτές στοιχημάτισαν ότι η Ε.Ε. θα πετύχει τους στόχους για μηδενικούς ρύπους το 2050. Οι Βρυξέλλες, που ουσιαστικά ελέγχουν την προσφορά πιστώσεων καθορίζοντας κατανομές για τομείς και μια συνολική οροφή ρύπων, εκτιμούν ότι η τιμή θα ανέβει προς τα 60 ευρώ ο τόνος προκειμένου να πετύχει τον αναθεωρημένο στόχο της μείωσης κατά 55% των ρύπων μέχρι το 2030, με βάση τα επίπεδα του 1990. Αν η μεταρρύθμιση προχωρήσει, θα μεταμορφώσει το ETS από ένα εργαλείο εσωτερικής αγοράς σε ένα σύστημα που θα καθορίζει ντε φάκτο τιμές άνθρακα σε επιχειρήσεις που αντιστοιχούν περίπου στα 3/4 των ρύπων της Ε.Ε.

Αξιωματούχος της Ε.Ε. υποστηρίζει ότι η τελική απόφαση για την επέκταση ή όχι θα παρθεί την τελευταία στιγμή δεδομένης της έντασης των αντιδράσεων από κράτη-μέλη. Οι Βρυξέλλες σχεδιάζουν να ελαχιστοποιήσουν την αρχική επίπτωση απο το ETS προωθώντας ένα παράλληλο σχήμα που θα καλύπτει μόνο αυτοκίνητα και κτήρια, όπως δήλωσε προ ημερών η πρόεδρος της Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν. Βασικό στοιχείο θα είναι το επίπεδο στο οποίο θα καθοριστεί η τιμή στο παράλληλο σύστημα, με αξιωματούχους να κάνουν λόγο για αρκετά κάτω απο τα τρέχοντα επίπεδα τιμών. Η γερμανική εμπειρία υπονοεί ότι οι αυτοκινητοβιομηχανίες και οι εταιρείες κτηρίων θα περάσουν μέτρια κόστη CO2 στους καταναλωτές. Η τιμή των 25 ευρώ που μπήκε στη Γερμανία θα αυξήσει το κόστους πετρελαίου κατά 0,08 ευρώ το λίτρο, τη βενζίνη κατά 0,07 ευρώ και το πετρέλαιο θέρμανσης κατά 159 ευρώ για τα 2.000 λίτρα ετησίως.

Σε μέσον όρο, το σύστημα θα σημαίνει ότι μια τετραμελής οικογένεια με βενζινοκίνητο αυτοκίνητο και μονάδα θέρμανσης θα πληρώσει 204 ευρώ περισσότερο κάθε χρόνο το 2021, ποσό θα φτάσει τα 451 ευρώ το 2025 όταν η τιμή του άνθρακα εκτιμάται ότι θα βρίσκεται στα 55 ευρώ ο τόνος. Ο Τόμας Μπόμπιγνκερ, ευρωπαίος αξιωματούχος, υποστηρίζει ότι το σύστημα είναι οπισθοδρομικό καθώς τα φτωχότερα νοικοκυριά συχνά εγκλωβίζονται σε δραστηριότητες ορυκτών καυσίμων και αναλαμβάνουν το κόστος των ρύπων. «Οσοι έχουν χαμηλά εισοδήματα δεν έχουν τα χρήματα να επενδύουν σε ενεργειακή απόδοση. Απλά δεν μπορούν να μειώσουν την κατανάλωσή τους επιλέγοντας να μην οδηγούν τα αυτοκίνητά τους ή να μην δουλεύουν τα πλυντήριά τους. Οι ένοικοι δεν μπορούν να αλλάξουν συστήματα θέρμανσης ή να μονώσουν τους τοίχους», επισημαίνει ο Μπόμπινγκερ, ο οποίος προσθέτει ότι ήδη υπάρχουν κάποιες ενδείξεις αντίδρασης και μέσα στη Γερμανία. Ο ίδιος τονίζει ότι είναι πολύ νωρίς ακόμη για να πεί κανείς αν το σύστημα είναι επιτυχημένο.

Σαφές κόστος

Στις Βρυξέλλες, το σύστημα ρύπων θεωρείται ως μια πιο νόστιμη εναλλακτική της επιβολής άμεσων φόρων, κάτι στο οποίο αντιδρούν ψηφοφόροι που φοβούνται ότι θα αυξήσουν το κόστος διαβίωσης. Η άνοδος στο κόστος πιστώσεων ρύπων πέρυσι θεωρήθηκε ως ψήφος εμπιστοσύνης στο ETS καθώς οι επενδυτές αγόρασαν επιδόματα, στοιχηματίζοντας ότι η αξία τους θα αυξηθεί σημαντικά με την επέκταση του συστήματος σε περισσότερους τομείς. Πριν το 2020, η τιμή των πιστώσεων ETS σπάνια ανέβαιναν πάνω απο τα 30 ευρώ ο τόνος. Νωρίτερα, στη διάρκεια του έτους, η Κίνα εγκαινίασε την μεγαλύτερη αγορά ρύπων στον κόσμο που καλύπτει περίπου το 30% των συνολικών της ρύπων.

Λίγες αμερικανικές πολιτείες, περιλαμβανομένης της Καλιφόρνια, έχουν τα δικά τους παρόμοια συστήματα, ενώ και το Ηνωμένο Βασίλειο προχώρησε στη δημιουργία του δικού του ETS μετά το Brexit. Η τιμή στο Ηνωμένο Βασίλειο εκτινάχθηκε πάνω απο την ευρωπαϊκή τιμή, άνω των 50 στερλινών ο τόνος. «Φτάσαμε στο σημείο όπου το κόστος της απεξάρτησης απο τον άνθρακα δεν μπορεί να κρυφτεί», δηλώνει ο Μάικλ Πόλιτ, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. «Ο λόγος για τον οποίο πολλοί ανησυχούν για το ETS είναι ότι καθιστά αυτό το κόστος σαφές -είναι μια άμεση τιμή στη μόλυνση», προσθέτει ο Πόλιτ που υποστηρίζει την επέκταση του συστήματος. Η μεταρρύθμιση του ETS απο την Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα περιλαμβάνει έναν αριθμό σημαντικών στοιχείων όπως σταδιακή μείωση των δωρεών επιδομάτων για τομείς όπως αεροπλοϊα. Οι Βρυξέλλες επίσης περιλαμβάνουν τη ναυτιλία στο σύστημα ETS για πρώτη φορά, στοιχεία που πιθανότατα θα συμβάλουν στην αύξηση του κόστους μόλυνσης βραχυπρόθεσμα.

Το ETS θα διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στη στρατηγική της Ε.Ε. να μειώσει θεαματικά τους ρύπους. Η Πράσινη Συμφωνία συνδυάζει τη χρήση εργαλείων όπως η αγορά ρύπων με αυστηρότερη νομοθεσία όπως η επιβολή δεσμευτικών προτύπων σε καυσαέρια αυτοκινήτων, υψηλότερους στόχους για ανανεώσιμες ενέργειες και σχήματα ενθάρρυνσης των ιδιωτικών επενδύσεων σε πράσινες τεχνολογίες. Ευρωπαϊος αξιωματούχος χαρακτηρίζει τη χρήση της τιμολόγησης ρύπων “ως ελάχιστο δίκτυ ασφαλείας” για την φορολόγηση του CO2, “αλλά όχι πανάκεια” στην αναζήτηση για απεξάρτηση της ευρωπαϊκής οικονομίας απο τον άνθρακα.

Η χρήση των εσόδων από τα ETS

Ακτιβιστές προειδοποιούν κατά της περαιτέρω επέκτασης της τιμολόγησης άνθρακα καθώς φοβούνται ότι οι συστημικές αλλαγές που απαιτούνται για την κατάργηση των ορυκτών καυσίμων, επέκτασης της χρήσης ηλεκτρικών αυτοκινήτων και μείωση της χρήσης άνθρακα στη βαριά βιομηχανία μπορεί να επιτευχθούν μέσω νομοθεσίας. «Η Πράσινη Συμφωνία μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα για τον υπόλοιπο κόσμο για το πως μπορείς να πετύχεις γρήγορη και δίκαιη μετάβαση, όμως μόνο όταν χρησιμοποιείς τα σωστά εργαλεία», δηλώνει η Σοφί Ντεφούρ, της Transport & Environment. Εκθεση της Cambridge Econometrics υπολογίζει ότι η επέκταση της τιμολόγησης άνθρακα σε αυτοκίνητα και σπίτια θα οδηγήσει τις πιστώσεις ETS στα 180 ευρώ ο τόνος το 2030 καθώς το κόστος του φυσικού αερίου για θέρμανση στη Γαλλία θα διπλασιαστεί την επόμενη δεκαετία και κατά 188% στην Πολωνία. Με βάση αυτό το σενάριο, η έκθεση προειδοποιεί ότι το πλήγμα στην οικονομία της Ε.Ε. μπορεί να μειωθεί εαν όλα τα έσοδα του ETS ανακυκλώνονται για να αποζημιωθούν τα ευάλωτα νοικοκυριά και να χρηματοδοτήσουν επενδύσεις σε πιο καθαρές τεχνολογίες.

Οι Βρυξέλλες, ωστόσο, δεν έχουν αρκετή εξουσία για να αναγκάσουν τις εθνικές κυβερνήσεις να προσφέρουν μαζικές επιδοτήσεις ή φορολογικά κίνητρα στους πολίτες που θα πληρώσουν για την αύξηση της τιμής. Τα έσοδα του ETS μοιράζονται ανάμεσα στις 27 κυβερνήσεις, ενώ μικρότερα κεφάλαια σχεδιάζονται για να βοηθήσουν χώρες με χαμηλότερο εισόδημα να χρηματοδοτήσουν ανανεώσιμη τεχνολογία. Τα κράτη-μέλη υπερασπίζονται έντονα τα χρήματα που εισπράττουν και έχουν ήδη αντιδράσει στο σχέδιο των Βρυξελλών να χρησιμοποιηθεί μέρος των εσόδων ETS για την αποπληρωμή του κοινού χρέους που εκδίδεται για τη χρηματοδότηση της ανάκαμψης στην Ε.Ε. Για τον Μπόμπινγκερ, η πορεία της Ευρώπης προς μια μαζική τιιμολόγηση του άνθρακα δεν μπορεί να συμβεί χωρίς μια σοβαρή συζήτηση στις Βρυξέλλες και τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες στο πώς θα υπάρξει άμεση αποζημίωση για τα νοικοκυριά που θα πληγούν περισσότερο. ενώ ο καθηγητής Πόλιτ προειδοποιεί ότι παρότι τα φτωχά κομμάτια της κοινωνίας μπορούν να προστατευτούν μέσω της κρατικής παρέμβασης, άλλα νοικοκυριά μεσαίου εισοδήματος θα αναγκασθούν στο τέλος να πληρώσουν το τίμημα ή να αλλάξουν συνήθειες. «Οι κυβερνήσεις μπορεί να προσπαθήσουν και να εξαιρέσουν τους πιο φτωχούς απο τα συνολικά κόστη, όμως οι μεσαίες τάξεις θα κληθούν να πληρώσουν», τόνισε.

Πρόσφατα Άρθρα