Σαντορίνη: Σχέδιο διάσωσης από τη φρενήρη ανάπτυξη

Ήταν κατακαλόκαιρο, λίγα χρόνια πριν, όταν ένα εύπορο ζευγάρι Αμερικανών φτάνει στο πολυτελές κατάλυμά του στην Οία της Σαντορίνης με ένα όνειρο: να επισκεφθούν τα  αρχαία του Ακρωτηρίου. Πού να φανταστούν ότι, σε ένα τόσο δα νησάκι, στη μέση του Αιγαίου, για να διανύσουν μια απόσταση περίπου 23 χιλιομέτρων θα χρειάζονταν 2 με 2,5 ώρες. Τελικά δεν έφτασαν ποτέ.

Αλλά δεν είναι πρωτοφανές μόνο το μποτιλιάρισμα στους λιγοστούς δρόμους του νησιού, είναι και η ασφυξία των ελεύθερων χώρων, οι οποίοι είναι πλέον δυσεύρετοι. Δεν είναι τυχαίο ότι για το ίδιο ορυχείο έχουν προταθεί δύο διαφορετικά επενδυτικά σχέδια, για τα οποία το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο έχει γνωμοδοτήσει θετικά. Η μία πρόταση  αφορά την εγκατάσταση προηγμένης μονάδας επεξεργασίας απορριμμάτων και η άλλη την κατασκευή πεντάστερου ξενοδοχείου. Η διορία για την απαλλοτρίωση της έκτασης για την κατασκευή της μονάδας λήγει τον Σεπτέμβριο, και εάν δεν προχωρήσει θα ανοίξει ο δρόμος για την τουριστική επένδυση.

Το εντυπωσιακό με την περίπτωση της Σαντορίνης είναι ότι οι αναπτυξιακές πιέσεις στο νησί δεν επιβραδύνθηκαν ούτε τη δεκαετία της οικονομικής ύφεσης. Αντίθετα, έως το 2019 γνώρισε μια φρενήρη ανάπτυξη _ ήταν η πανδημία και τα lockdown που την ανέκοψαν _ η οποία κατέστησε τον Δήμο Θήρας από τους πλέον εύπορους  της χώρας. Το μέγεθος όμως της ανάπτυξης, και δημογραφικά και οικιστικά, δημιούργησε προβληματισμό με τον Δήμο να αναθέτει τελικά στην Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ)  το έργο «Καταγραφή κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών δεδομένων για τον υπολογισμό της Φέρουσας Ικανότητας του Δήμου Θήρας», το οποίο εχθές οι μελετητές παρουσίασαν και στον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη.   

Η μελέτη των 300 σελίδων, βασίσθηκε στα πορίσματα δύο ετών έρευνας και  – σε αντίθεση με τις δύο προηγούμενες για τις φέρουσας Ικανότητας της Σίφνου και της Αμοργού –  καταλήγει ότι στην περίπτωση του Δήμου Θήρας «υπάρχει σοβαρότατη και μη βιώσιμη διάσταση μεταξύ της ταχέως εξελισσόμενης τουριστικής ανωδομής και της οικτρά υπανάπτυκτης κοινωνικής υποδομής, ώστε τα όποια μέτρα διαχείρισης αποφασισθούν οφείλουν να είναι άμεσα, τολμηρά και αποτελεσματικά, προτού δοθεί έστω και κίτρινο φως για περαιτέρω επέκταση της τουριστικής ανωδομής του νησιού».

Κεντρικό σημείο των προτάσεων της ΕΛΛΕΤ για τη σταδιακή ανάδειξη του Δήμου Θήρας  απετέλεσε η επιδίωξη ότι μια μεγάλη περιοχή (οι όχθες της καλντέρας και στα δύο νησιά μαζί με όλη τη Θηρασιά και έναν χώρο αρχαιολογικού και φυσικού ενδιαφέροντος στα νότια της Θήρας, στην περιοχή Ακρωτήρι-Βλυχάδα-Εμπορειό-Προφήτης Ηλίας-Αρχαία Θήρα) θα έπρεπε να προετοιμασθεί για μελλοντική υποψηφιότητα ένταξης στον διεθνή κατάλογο Μνημείων Πολιτισμικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO (WorldHeritageSite).  Ειδικότερα, στις προτάσεις των μελετητών, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται τα εξής:

1. Για τον ενεργειακό τομέα προτείνεται άμεση εκμετάλλευση της γεωθερμίας χαμηλής ενθαλπίας που αφθονεί στη νότια Σαντορίνη, ιδιαίτερα για τις 13 εγκαταστάσεις αφαλάτωσης που σήμερα λειτουργούν με ορυκτά καύσιμα. Επίσης, θεωρείται σημαντική η μεσοπρόθεσμη προώθηση γεωθερμίας υψηλής ενθαλπίας από τη Μήλο,  που θα επιτρέψει βιώσιμη μετακίνηση με ηλεκτροκίνητα οχήματα στους δύο δήμους Μήλου και Θήρας. Η προγραμματιζόμενη από τον ΑΔΜΗΕ ηλεκτρική διασύνδεση της Θήρας με την Μήλο, εντός της επόμενης διετίας, αποτελεί μια αναγκαία, αλλά όχι ικανή, προϋπόθεση στην προσπάθεια να αξιοποιηθεί η γεωθερμία από την Μήλο για την παροχή καθαρού ηλεκτρισμού στη Θήρα.
2. Για την αντιμετώπιση της τουριστικής υπερανάπτυξης,  καίριας σημασίας θεωρείται η αποφυγή συγχρονισμένων αφίξεων κρουαζιερόπλοιων, εν μέρει με τη χρήση τέλους κυμαινόμενου ύψους για κάθε επισκέπτη, μεγαλύτερου στις ώρες αιχμής, όπως στη Βενετία και πιστή εφαρμογή του προγράμματος του Δημοτικού Λιμενικού Ταμείου Θήρας.  Επίσης, προτείνεται περιορισμός ή και πλήρη απαγόρευση δημιουργίας νέων τουριστικών καταλυμάτων σε εκτός σχεδίου περιοχές και σε ορισμένους οικισμούς όπου υπάρχει κορεσμός (πχ. Οία, Ημεροβίγλι, Φηρά). Ως λύση προκρίνεται και η μείωση των Συντελεστών Δόμησης για τα ξενοδοχεία (σε όλες τις ζώνες), ώστε να ευθυγραμμιστούν με αυτούς της κατοικίας.  Ακόμη, θα πρέπει οι ημερήσιες αφίξεις πλοίων της γραμμής Ηρακλείου/ Αθηνιού από δύο την ημέρα να περιοριστούν σε μία και  να διευρυνθεί η τουριστική περίοδος, με επιβολή περιορισμών στις περιόδους αιχμής και χρήση κινήτρων αλλά και αντικινήτρων  αδειών για νέα τουριστικά καταλύματα κάθε είδους.
3. Για την Οικιστική Ανάπτυξη απαιτούνται, είτε για κάποιο διάστημα, είτε μόνιμα, κάποιες αντιδημοφιλείς απαγορεύσεις μέχρις ότου η σχέση ανωδομής και υποδομής καταστεί και πάλι βιώσιμη. Έτσι, μεταξύ άλλων,  προτείνεται:

    (α) Απαγόρευση παρόδιας δόμησης στις εκτός σχεδίου περιοχές με ιδιαίτερη έμφαση στη νέα οδό μεταξύ του Αεροδρομίου και της Οίας.

(β) Απόλυτη απαγόρευση νέας δόμησης σε συγκεκριμένες, ήδη υπερφορτωμένες, ζώνες.

(γ) Απαγόρευση ορισμένων χρήσεων και μείωση συντελεστών δόμησης σε ήδη υπεροφορτωμένους οικισμούς.

(δ) Ανανέωση ετήσιας αναστολής για οποιαδήποτε άδεια νέου ξενοδοχείου ή άλλου τύπου ξενοδοχειακού καταλύματος,μέχρις ότου να πιστοποιηθεί ότι η υποδομή έχει επαρκώς αναβαθμισθεί και έχει εγκριθεί από το Ειδικό Πολεοδομικό Σχέδιο.

4)   Για τους υδατικούς πόρους της Θήρας, ενός νησιού με ιδιαίτερη χαμηλή βροχόπτωση προτείνεται επιστροφή στην παράδοση με υποχρεωτική εγκατάσταση κινστέρνας (υδατοδεξαμενής) σε οποιοδήποτε νέο οικοδόμημα. Στην εξομάλυνση  του προβλήματος θα συμβάλλει και η εγκατάσταση διπλού συστήματος διανομής νερού _ ενός για πόσιμα νερά και άλλου για επαναχρησιμοποιούμενα νερά, κατάλληλα άρδευση σε χωράφια και κήπους.

5. Για την διαχείριση απορριμμάτων, οι μελετητές θεωρούν ότι πρέπει να ολοκληρωθεί η απαλλοτρίωση των Ορυχείων Μεταξά εντός του Ιουλίου, ώστε ο χώρος να είναι διαθέσιμος για χωροθέτηση ήπιας υποδομής   ολοκληρωμένης διαχείρισης απορριμμάτων (πχ. πράσινο σημείο). Όσο για χωροθέτηση ΧΥΤΥ προτιμότερη είναι μια τοποθεσία στο νοτιοδυτικό άκρο της Σαντορίνης. Επίσης, απαιτείται αναδιαμόρφωση του συστήματος ανακύκλωσης.

6. Για τη γεωργική γη και την αγροτική παραγωγή απαιτείται κρατική στήριξη ένταξης της αμπελοοινικής ζώνης της Θήρας και Θηρασιάς στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της UNESCO, διατήρηση, ως αμπελώνων, όλων των εκτάσεων που ήταν αμπελώνες το 2011, με ταυτόχρονη αξιοποίηση οικονομικών κινήτρων και απαγόρευση της αλλαγής χρήσης γης ώστε να αποφευχθεί η απειλούμενη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού.

7. Για το Τοπίο και τις Περιοχές Προστασίας υπάρχει επείγουσα ανάγκη για αναγνώριση και προστασία των ιδιαίτερων τοπίων της Θήρας και της Θηρασιάς που ήδη κινδυνεύουν από ανεπίτρεπτη ή ανεξέλεγκτη δόμηση, όπως η Βλυχάδα με τους επιβλητικούς βραχώδεις σχηματισμούς της, το Ακρωτήρι (Μέσα Πηγάδια, Άσπρη Παραλία, περιοχή Καμπιά, περιοχή καλντέρας και η νότια πλευρά του Ακρωτηρίου) καθώς και η περιοχή κατά μήκος του δρόμου προς τον Προφήτη Ηλία. Η θεσμοθέτηση μπορεί να γίνει είτε με την επικείμενη μελέτη του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου, είτε μέσω της τρέχουσας Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης και των Σχεδίων Διαχείρισης. Ακόμη, μεταξύ άλλων,  προτείνεται καθορισμός κατώτατου ορίου κατάτμησης 10 στρεμμάτων για την κατοικία στις εκτός σχεδίου περιοχές  και εναρμόνιση του συντελεστή δόμησης για τα ξενοδοχεία σε περιμετρική ζώνη    200 μέτρων πέριξ των οικισμών με τους ισχύοντες για την κατοικία.

Επιπλέον, οι μελετητές διατυπώνουν προτάσεις για την πολιτισμική υποδομή, αλλά και για τον σχεδιασμό βιώσιμων μεταφορών με άμεση απαγόρευση της κυκλοφορίας των τετρατρόχων (γουρούνες) και θεσμοθέτηση τέλους επιβάρυνσης για την χρησιμοποίηση ΙΧ από έναν μόνον επιβάτη στις εποχές και ώρες αιχμής, χωροθέτηση θέσεων στάθμευσης εκτός οικισμών, αυστηρή τήρηση ενός ορίου 8.000 επιβατών εισερχόμενων καθημερινά στη Σαντορίνη, συμπεριλαμβανομένων και των ομάδων από την Κρήτη και απαγόρευση διανυκτέρευσης κρουαζιερόπλοιων στην περιοχή της καλντέρας.

 Η μελέτη  πραγματοποιήθηκε από την ΕΛΛΕΤ και υποστηρίχθηκε από το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου ενώ στην επιστημονική ομάδα συμμετείχε πλήθος επιστημόνων όπως πολεοδόμοι, μηχανικοί, αρχιτέκτονες, γεωγράφοι, τοπογράφοι  κλπ.