Η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν σε σταυροδρόμι

Μιλώντας στην Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων της Αμερικανικής Γερουσίας στις 25 Μαΐου ο Ειδικός Απεσταλμένος της αμερικανική κυβέρνησης για το Ιράν Ρόμπερτ Μάλεϊ δεν φάνηκε ιδιαίτερα αισιόδοξος για το μέλλον των διαπραγματεύσεων για τη συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν: «Καθώς σας μιλάω, δεν έχουμε μια συμφωνία με το Ιράν και οι προοπτικές για να πετύχουμε μία είναι, στην καλύτερη των περιπτώσεων, ισχνές».

Ωστόσο, στην ίδια τοποθέτησή του ο Μάλεϊ υπογράμμισε τη σημασία που έχει η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα για το Ιράν και κυρίως το γεγονός ότι ενώ η συμφωνία εξασφάλιζε ότι το Ιράν θα ήταν πάντα σε μια σημαντική χρονική απόσταση από το να πετύχει να έχει αρκετή ικανότητα εμπλουτισμένου ουρανίου για την κατασκευή πυρηνικού όπλου. Χωρίς τη συμφωνία ο σχετικός χρόνος έχει περιοριστεί σε λίγες εβδομάδες και αυτό αντικειμενικά αναβαθμίζει τον σχετικό φόβο για τις ΗΠΑ.

Οι αμερικανικές ταλαντεύσεις

Ο Μάλεϊ παραδέχτηκε ότι υπάρχουν διαφορετικές γνώμες στις ΗΠΑ για τη συμφωνία. Οι αντιρρήσεις μεγάλου μέρους του διπλωματικού και πολιτικού κατεστημένου των ΗΠΑ ήταν και ο λόγος που αποφάσισε ο Ντόναλντ Τραμπ το 2018 μονομερώς την αποχώρηση των ΗΠΑ από τη συμφωνία.

Και αυτό γιατί απέναντι στο Ιράν οι ΗΠΑ έχουν πάντα μία ταλάντευση. Από τη μία, το Ιράν είναι μια περιφερειακή δύναμη που αμφισβητεί τις ΗΠΑ. Έχει αντέξει σε αλλεπάλληλα κύματα κυρώσεων και έχει καταφέρει να έχει παρουσία και επιρροή και εκτός συνόρων, όπως δείχνει το παράδειγμα της Χεζμπολάχ στον Λίβανο, οι φιλοϊρανικές σιιτικές πολιτικές δυνάμεις (και πολιτοφυλακές) στο Ιράκ, η στήριξη από ιρανικές και φιλοϊρανικές τάσεις στην κυβέρνηση Άσαντ. Η στήριξη στους αντάρτες Χούθι της Υεμένης. Είναι επίσης μια δύναμη που διατηρεί μια επιθετική τοποθέτηση απέναντι στο Ισραήλ. Όλα αυτά κάνουν το Ιράν μια δύναμη που οι ΗΠΑ θέλουν να αντιμετωπίσουν ως σε τελική ανάλυση εχθρική και να άρα να δοκιμάσουν το ανασχέσουν.

Όμως, την ίδια στιγμή είναι και μια χώρα με ενεργό πυρηνικό πρόγραμμα.  Για τις ΗΠΑ το να αποκτήσει το Ιράν πυρηνικό όπλο θα ήταν μια αλλαγή των όρων του παιχνιδιού. Μια αλλαγή που δεν θέλουν να δουν. Αυτό εξηγεί γιατί παρά τη συνολικότερη σύγκρουσή τους με το Ιράν οι ΗΠΑ είχαν προχωρήσει το 2015 στη συμφωνία, που εξασφάλιζε ότι ανακόπτονταν οι ρυθμοί προόδου του Ιράν προς την απόκτηση πυρηνικού όπλου. Αυτό είχε επικαθοριστεί και με την άνοδο των «μετριοπαθών» στο Ιράν που είχαν θεωρηθεί ότι ήθελαν περισσότερο τη συμφωνία και την άρση των κυρώσεων σε βάρος της χώρας τους.

Η άλλη άποψη, την οποία συμμερίζονται πολλοί Ρεπουμπλικάνοι και ο ίδιος ο Τραμπ ήταν ότι η συμφωνία άφηνε μεγάλο περιθώριο κίνησης στο Ιράν να συνεχίζει την επιθετική πολιτική του.

Η αναποτελεσματικότητα των κυρώσεων

Βεβαίως, όπως παραδέχτηκε και ο ίδιος ο Μάλεϊ, οι κυρώσεις αποδείχτηκαν μάλλον αναποτελεσματικές απέναντι στο Ιράν. Το Ιράν το διάστημα που πέρασε και εν μέσω κυρώσεων συνέχισε τη δράση θα μπορούσε κανείς να πει ότι μάλλον αναβάθμισε τη θέση του, όπως δείχνει ο τρόπος που επηρεάζει τον συσχετισμό στον πόλεμο στην Υεμένη όπου οι Σαουδαραβικές κυρίως δυνάμεις τα έχουν βρει μάλλον σκούρα.

Άλλωστε, υπάρχει πάντα ένας εσφαλμένος υπολογισμός των ΗΠΑ που αντιμετωπίζουν το Ιράν ως ένα «αυταρχικό καθεστώς» στο οποίο οι κυρώσεις δημιουργούν πολύ έντονο κοινωνικό κόστος που με τη σειρά του προλειαίνει το έδαφος για «αλλαγή καθεστώτος».

Αυτό που παραβλέπει αυτή η λογική είναι ότι η Ισλαμική Δημοκρατία διαθέτει ένα βαθμό νομιμοποίησης και στηρίζεται σε ένα αίσθημα πατριωτισμού, την ώρα που η ύπαρξη εκλογικών διαδικασιών, πολιτικών παρατάξεων και εναλλαγών ανάμεσα σε «μετριοπαθείς» και «συντηρητικούς» επιτρέπει να μην φτάνουν οι εσωτερικές αντιθέσεις σε ένα εκρηκτικό σημείο.

Γιατί το Ιράν θέλει τη συμφωνία

Παρότι το Ιράν άντεξε όλη αυτή την περίοδο αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ενδιαφέρεται για αυτήν. Οι «συντηρητικοί» που έχουν σήμερα τη διακυβέρνηση, μετά την εκλογή Ραϊσί, σε μεγάλο βαθμό ενισχύθηκαν από την κοινωνική δυσαρέσκεια σε βάρος της προηγούμενης κυβέρνησης «μετριοπαθούς» Χασάν Ρουχανί.

Σήμερα, όμως, το Ιράν αντιμετωπίζει ένα σημαντικό κύμα κοινωνικής διαμαρτυρίας που αιτία έχει την έκρηξη του κόστους ζωής. Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα, τα οικονομικά οφέλη από την επανεκκίνηση της συμφωνίας έχουν ιδιαίτερη σημασία.

Ούτως ή άλλως το Ιράν αντιμετωπίζει προβλήματα από τις κυρώσεις, συμπεριλαμβανομένου και ενός brain drain που στερεί τη χώρα από πολύτιμο εξειδικευμένο επιστημονικό δυναμικό.

Εντός των κυρώσεων, η βασική διέξοδος του Ιράν ήταν η πώληση πετρελαίου στην Κίνα. Όμως, τον Απρίλιο οι εξαγωγές πετρελαίου στη Κίνα υποχώρησαν σε σχέση με τα προηγούμενα επίπεδά τους. Από ένα επίπεδο πάνω από 800.000 βαρέλια την ημέρα, υποχώρησαν τον Απρίλιο στα 650.000 βαρέλια την ημέρα. Η αιτία ήταν τόσο τα προβλήματα στα λιμάνια από τα λοκντάουν σε κινεζικές περιοχές, όσο και η προσφορά φθηνότερου ρωσικού πετρελαίου.

Εάν χαλάρωναν οι κυρώσεις, το Ιράν θα μπορούσε πολύ γρήγορα από το ένα εκατομμύριο βαρέλια την ημέρα που είναι οι εξαγωγές του τώρα να πάει στα δύο εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα, που ήταν το επίπεδο εξαγωγών του παλαιότερα. Και με την τιμή του πετρελαίου στα σημερινά επίπεδα, αυτό θα σήμαινε σημαντικά έσοδα και άρα περιθώρια για φιλολαϊκή πολιτική.

Ούτως ή άλλως, η επιστροφή του Ιράν πλήρως στις παγκόσμιες αγοράς ενέργειας έχει μια ευρύτερη σημασία εάν αναλογιστούμε μερικά δεδομένα: το Ιράν έχει τα δεύτερα μεγαλύτερα αποθέματα φυσικού αερίου μετά τη Ρωσία και τα τέταρτα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου μετά τη Βενεζουέλα, τη Σαουδική Αραβία και τον Καναδά.

Όλα αυτά σημαίνει ότι η ιρανική ηγεσία έχει αρκετούς λόγους να θέλει να υπάρξει τελικά μια συμφωνία, αλλά και να γνωρίζει ότι και άλλες χώρες, ιδίως όσες θέλουν να αυξηθεί η προσφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου, επίσης θα έβλεπαν με καλό μάτι μια συμφωνία.

Η εμπλοκή γύρω από τους «Φρουρούς της Επανάστασης»

Ένα από τα σημεία όπου υπάρχει «εμπλοκή» στις διαπραγματεύσεις αφορά το ζήτημα των «Φρουρών της Επανάστασης». Η κυβέρνηση Τραμπ κατέταξε επισήμως τους «Φρουρούς της Επανάστασης» στον κατάλογο των τρομοκρατικών οργανώσεων. Η ενέργεια αυτή δεν είχε μόνο συμβολισμό, ιδίως εάν αναλογιστούμε ότι μιλάμε ουσιαστικά όχι απλώς για ένα τμήμα των ενόπλων δυνάμεων του Ιράν, αλλά και για ένα τμήμα του ιρανικού κράτους με ένα μεγάλο φάσμα δραστηριοτήτων και εκτός συνόρων, αφού κατά βάση οι «Φρουροί της Επανάστασης» διαχειρίζονται τις σχέσεις με τις χώρες και τα κινήματα του «άξονα της αντίστασης».

Την ενέργεια αυτή είχε χαιρετήσει το Ισραήλ, που άλλωστε έχει στοχοποιήσει τους «Φρουρούς της Επανάστασης (από τις επιθέσεις στη Συρία μέχρι την πρόσφατη δολοφονία αξιωματικού τους στην Τεχεράνη έστω και χωρίς επίσημη ανάληψη ευθύνης) και επιμένει να μην αναιρεθεί.

Το Ιράν έχει θέσει ως όρο στις διαπραγματεύσεις για τη συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα να αρθεί αυτός ο χαρακτηρισμός, για τον προφανή λόγο ότι δημιουργεί σοβαρά εμπόδια στο πώς η Ισλαμική Δημοκρατία ασκεί πολιτική.

Όμως, για την κυβέρνηση Μπάιντεν είναι δύσκολο να κάνει κάτι τέτοιο όχι μόνο γιατί το Ισραήλ πιέζει να διατηρηθεί σε ισχύ ο χαρακτηρισμός αλλά και γιατί θα ήταν ευάλωτη εν μέσω εκλογών σε κριτικές ότι χαλαρώνει την «αντιτρομοκρατική» πολιτική.

Φως στο βάθος του τούνελ;

Μια αχτίδα ελπίδας φάνηκε να έρχεται από όσα δήλωσε πρόσφατα ο Ενρίκε Μόρα που είναι ο βασικός διαπραγματευτής της ΕΕ που είχε επισκεφτεί την Τεχεράνη στις 10-13 Μαΐου για διαβουλεύσεις με την ιρανική κυβέρνηση. Σύμφωνα, με όσα έγιναν γνωστά οι Ιρανοί παρουσίασαν ένα νέο πακέτο προτάσεων στις οποίες το ζήτημα των «Φρουρών της Επανάστασης» δεν ήταν το κεντρικό.

Εκτός από τον Μόρα την Τεχεράνη επισκέφτηκε και ο Εμίρης του Κατάρ, Σεΐχ Ταμίν Μπιν Χαμάντ αλ-Θάνι, ο οποίος επίσης φάνηκε αισιόδοξος ότι μπορεί να υπάρξει μια συμφωνία.  Μάλιστα, θεωρείται ότι αυτή τη στιγμή είναι κατεξοχήν το Κατάρ που έχει αναλάβει δράση για να εξομαλύνει τα πράγματα και να υπάρξει ξανά μια συμφωνία, κάτι που αναγνώρισε και ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Άντονι Μπλίνκεν.

Από τη μεριά του Ιράν, υποστηρίζει ότι εάν οι ΗΠΑ φερθούν λογικά και πάρουν σαφείς θέσεις μια συμφωνία είναι εφικτή. Αλλά και ο Ζοσέπ Μπορέλ, σε συνομιλία που είχε με τον υπουργό Εξωτερικών του Ιράν Χοσεΐν Αμίρ-Αμπντολαχιάν υπογράμμισε επίσης τη διάθεση της ΕΕ να βοηθήσει σε αυτή την κατεύθυνση.