Λωζάννη, 24/7/1923: «Υπογράψτε ή μπαίνουμε»

Καθώς οι ημέρες, οι εβδομάδες και οι μήνες κυλούσαν, η Μικρασιατική Καταστροφή άρχισε να καλύπτεται από άλλες εξελίξεις και να περνά στη θέση του ιστορικού γεγονότος.

Η επακολουθήσασα δίκη και εκτέλεση των Έξι, στις 15 Νοεμβρίου 1922, αποτέλεσε αναμφίβολα ένα σημαντικότατο ορόσημο στην εν λόγω περίοδο, αλλά και στη νεότερη ελληνική ιστορία.

Το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και η προσοχή της επαναστατικής κυβέρνησης επικεντρώνονταν πλέον αφενός στην ανασυγκρότηση του στρατού και αφετέρου στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων του πολέμου τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό.

Η επαναστατική κυβέρνηση είχε αντικαταστήσει ήδη από τις 19 Σεπτεμβρίου 1922 το διοικητή της Στρατιάς Θράκης, αντιστράτηγο Πολυμενάκο, με τον αντιστράτηγο Κώστα Νίδερ, ενώ είχε δώσει εντολή για την ανασύνταξη των σχηματισμών και για διάφορες αλλαγές στη συγκρότηση των μονάδων, ενόψει του κινδύνου να πραγματοποιηθούν οι απειλές του Κεμάλ για προώθησή του στη Θράκη και εκδίωξη των Ελλήνων από την περιοχή.

Παράλληλα, η Ελλάδα προσκλήθηκε στη διάσκεψη που συνεκλήθη από τους Συμμάχους στις 20 Σεπτεμβρίου στα Μουδανιά, με σκοπό την υπογραφή συνθήκης ανακωχής.

Το υπογραφέν κείμενο της συνθήκης, που υποχρέωνε την Ελλάδα να αποσύρει το στρατό της δυτικά του Έβρου (στην Ανατολική Θράκη θα υπήρχε προσωρινή διασυμμαχική κατοχή, μέχρι την εγκατάσταση τουρκικής διοίκησης και χωροφυλακής), σήμανε –μετά το ουσιαστικό– και το τυπικό τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Όμως, τα συμφωνηθέντα στα Μουδανιά δεν αρκούσαν για την τακτοποίηση όλων των θεμάτων, ούτε και συνιστούσαν εγγύηση για τη διατήρηση της ανακωχής.

Το κτίριο όπου υπεγράφη η Ανακωχή των Μουδανιών στις 11 Οκτωβρίου 1922

Έτσι, άρχισε μια μεγάλη διπλωματική προσπάθεια της Ελλάδας για μια πιο συγκεκριμένη, πιο πλήρη και πιο δεσμευτική συμφωνία.

Παράλληλα, η επαναστατική κυβέρνηση ζήτησε από τους Συμμάχους να ενταχθεί και ο ελληνικός στόλος στον Συμμαχικό, ώστε να αναληφθεί από κοινού η φύλαξη των Στενών και η επιτήρηση της εκτέλεσης της Συνθήκης των Μουδανιών από τους Τούρκους.

Οι Σύμμαχοι αρνήθηκαν και κάλεσαν τους τούρκους ηγέτες στη Λωζάννη της Ελβετίας, προκειμένου να υπογραφεί μια συμφωνία που θα αποκαθιστούσε τη χώρα τους σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ασφαλώς προς ζημίαν των Ελλήνων.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετέβη στη Λωζάννη γνωρίζοντας τις προθέσεις των Συμμάχων και την απόρριψη του αιτήματος για την ένταξη του ελληνικού στόλου στον Συμμαχικό.

Οι διαπραγματεύσεις άρχισαν στις 8 Νοεμβρίου, με τη συμμετοχή αντιπροσώπων της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ρωσίας, της Αμερικής, της Ιαπωνίας, της Ελλάδας, της Τουρκίας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας και του Βασιλείου των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων.

Η τουρκική αδιαλλαξία έγινε φανερή εξαρχής.

Στις 12 Νοεμβρίου ο Ισμέτ πασάς, αντιπρόσωπος της Τουρκίας, ζήτησε την αυτονόμηση της Ίμβρου, της Τενέδου, της Σαμοθράκης, της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου και της Ικαρίας.

Λίγο αργότερα ρυθμίστηκε το ζήτημα της ανταλλαγής αιχμαλώτων.

Όμως, οι Τούρκοι φάνηκαν και πάλι αδιάλλακτοι στο θέμα της ανταλλαγής πληθυσμών, ζητώντας την υποχρεωτική (και όχι εκούσια) αποχώρηση ολόκληρου του ελληνικού πληθυσμού της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένων των πληθυσμών της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, καθώς και την αποχώρηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Πόλη.

Η ελληνική αντιπροσωπεία στη Λωζάννη, με καθιστούς, από αριστερά, τους Δημ. Κακλαμάνο, Ελ. Βενιζέλο, Ανδρ. Μιχαλακόπουλο και Αλ. Μαζαράκη (πηγή: Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου)

Ύστερα από συζητήσεις που διήρκεσαν ένα μήνα, συμφωνήθηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, ελληνικών και τουρκικών, εκτός απ’ αυτούς της Κωνσταντινούπολης και της Δυτικής Θράκης, ενώ αποσύρθηκε το αίτημα της Τουρκίας για το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κατόπιν πιέσεων της Μεγάλης Βρετανίας και των βαλκανικών κρατών.

Η υπογραφή των δύο συμφωνιών για την ανταλλαγή αιχμαλώτων και πληθυσμών σηματοδότησε τον τερματισμό των εργασιών της συνδιάσκεψης.

Ορίστηκε νέα σύνοδος για τις 4 Φεβρουαρίου, προκειμένου να υπογραφούν οι συνθήκες ειρήνης επί τη βάσει ενός ήδη διαμορφωμένου Συμμαχικού σχεδίου.

Όμως, η νέα σύνοδος διαλύθηκε την ίδια κιόλας ημέρα, καθώς ο Ισμέτ πασάς προέβαλε νέες απαιτήσεις, με κυριότερη την καταβολή αποζημίωσης πολλών εκατομμυρίων χρυσών λιρών από ελληνικής πλευράς.

Ακολούθησε ένας κύκλος ανεπίσημων διασκέψεων και συζητήσεων μεταξύ των αντιπροσώπων.

Ο Βενιζέλος, ενόσω προέβαινε σε επιδέξιους διπλωματικούς ελιγμούς, πληροφορήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση ότι τα στρατεύματά της στη Θράκη ήταν έτοιμα για μια νέα πολεμική αναμέτρηση, καθώς και ότι έπρεπε να ασκήσει πιέσεις για τη σύναψη μιας συμφωνίας, ώστε να μην αναγκαστεί η ελληνική πλευρά να προβεί σε καταγγελία της Συνθήκης των Μουδανιών.

Ο Ισμέτ επέμενε στις απόψεις του για τις αποζημιώσεις, τονίζοντας ότι θα τον πετροβολούσαν στην Άγκυρα, εάν υποχωρούσε χωρίς ανταλλάγματα.

Η τουρκική αντιπροσωπεία στη Λωζάννη

Στο μεταξύ, ο Βενιζέλος κατόρθωσε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Άγγλων, των Σέρβων και των Ρουμάνων στο εν λόγω ζήτημα.

Ήταν πλέον 23 Ιουλίου.

Οι δύο άνδρες είχαν μια μακρά συνομιλία.

Ο Βενιζέλος ήταν ορμητικός και αποφασιστικός, μίλησε δε απερίφραστα για το ενδεχόμενο άμεσης επανάληψης των εχθροπραξιών.

Ο Ισμέτ αντελήφθη το νόημα της συζήτησης σαν ένα «υπογράψτε ή μπαίνουμε».

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπογράφει τη Συνθήκη της Λωζάννης (πηγή: Ίδρυμα Ιστορίας Ελευθερίου Βενιζέλου)

Αισθάνθηκε απομονωμένος. Ίδρωσε. Χλώμιασε. Και υποχώρησε.

Ο Ισμέτ πασάς υπογράφει τη Συνθήκη της Λωζάννης

Έτσι, γύρω στις 3:30 τα ξημερώματα της 24ης Ιουλίου 1923 υπεγράφη η συμφωνία που έμεινε στην ιστορία ως η Συνθήκη της Λωζάννης.

Η εν λόγω συνθήκη ειρήνης (συνομολογήθηκε μεταξύ της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ιαπωνίας, της Ελλάδας, της Ρουμανίας και του Βασιλείου των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων αφενός και της Τουρκίας αφετέρου) αποτελείται από 143 άρθρα, μαζί με 17 συναφείς συμβάσεις, δηλώσεις και πρωτόκολλα.

*Η πηγή από την οποία αντλήθηκαν οι περισσότερες πληροφορίες που περιλαμβάνονται στο παρόν άρθρο είναι το συγγραφικό πόνημα του Χρήστου Νεράντζη «Το έπος της Μικρασίας, 1919-1922», εκδόσεις Τζιαμπίρης/Πυραμίδα.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη Λωζάννη (πηγή: Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου).