Από 7 κύματα η συμπεριφορά της ελληνικής κοινωνίας – Οι άξονες και τα δίπολα

Ο παγκόσμιος πολιτισμικός χάρτης που κατασκευάστηκε από τους πολιτικούς επιστήμονες Ronald Inglehart και Christian Welzel με βάση το ερευνητικό πρόγραμμα της World Values Survey (WVS) και της European Values Survey συνδιαμορφώνεται από μια σειρά μεταβλητών που προσδιορίζουν τις κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές αξίες των ανθρώπων, παρουσιάζοντας πολύτιμες εμπειρικές ενδείξεις μαζικής πολιτισμικής αλλαγής αλλά και επιμονής χαρακτηριστικών πολιτισμικών προτύπων για περισσότερες από 120 κοινωνίες ανά τον κόσμο.

Οι μελέτες του προγράμματος της WVS χρησιμοποιούν τη δειγματοληπτική έρευνα ως τρόπο συλλογής δεδομένων και διεξάγονται σε κύματα: το 1ο κύμα διεξήχθη το διάστημα 1981–1984, το 2ο το 1990–1994, το 3ο το 1995–1998, το 4ο το 1999–2004, το 5ο το 2005–2009, το 6ο το 2010–2014, και το πιο πρόσφατο, το 7ο το 2017–2022.
Yπάρχουν δύο κύριες διαστάσεις-δίπολα της πολιτισμικής διαφοροποίησης στον κόσμο, που αποτελούν και τους άξονες του πολιτισμικού χάρτη οριοθετώντας την κατανομή των χωρών: i) παραδοσιακές αξίες (κάτω) έναντι κοσμικών αξιών (πάνω) και ii) αξίες επιβίωσης (αριστερά) έναντι αξιών αυτοέκφρασης και αυτοεκπλήρωσης (δεξιά).

Οι παραδοσιακές αξίες τονίζουν γενικά τη σημασία της παράδοσης, της θρησκείας, της οικογένειας και της πατρίδας, έννοιες οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. Τα άτομα που ασπάζονται παραδοσιακές αξίες, μεταξύ άλλων, χαρακτηρίζονται από στενούς οικογενειακούς δεσμούς και δίνουν προτεραιότητα στην οικογένεια, απορρίπτουν την ατομικιστική στάση ζωής, έχουν πατριωτική προοπτική και επιδεικνύουν υψηλότερη εθνική περηφάνεια, κοινωνική συμμόρφωση και σεβασμό στη εξουσία, υποστηρίζοντας τον πολιτικό και κοινωνικό συντηρητισμό και τον οικονομικό προστατευτισμό. Οι κοσμικές αξίες, από την άλλη πλευρά, προβάλλουν αντίθετες προτιμήσεις, με τα άτομα εν ολίγοις να δίνουν λιγότερη έμφαση στον ρόλο της παράδοσης, της θρησκείας, της οικογένειας και της εξουσίας.

Όσον αφορά το έτερο δίπολο, οι αξίες επιβίωσης υποδηλώνουν έμφαση στην οικονομική και φυσική ασφάλεια. Οι σχετικές στάσεις και αντιλήψεις πηγάζουν εδώ από την υπαρξιακή ανασφάλεια, την ανάγκη για υλική ευημερία και τους άκαμπτους πνευματικούς και κοινωνικούς περιορισμούς στην ανθρώπινη αυτονομία, και συνδέονται μεταξύ άλλων με μια εθνοκεντρική αντίληψη, την τήρηση του παραδοσιακού ρόλου των φύλων, την ανάπτυξη αισθημάτων απειλής από το «ξένο» και την πολιτισμική αλλαγή, και άρα και με χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης και ανοχής στη διαφορετικότητα.

Από την άλλη πλευρά, οι αξίες αυτοέκφρασης/αυτοεκπλήρωσης εκφράζουν κοινωνικά γνωρίσματα όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η αυξανόμενη ανοχή προς τους αλλοδαπούς, η σεξουαλική απελευθέρωση, η έμφαση στην ισότητα των φύλων και η συμμετοχή στην οικονομική και πολιτική ζωή, προβάλλοντας εν γένει την αυτονομία, την υποκειμενική ευημερία και την ποιότητα ζωής τους κύριους στόχους ζωής του ατόμου.

Το θεωρητικό υπόβαθρο της κατασκευής και των κινήσεων του χάρτη στηρίζεται στη θεωρία της αλλαγής των αξιών ως ιστορικό αποτέλεσμα της αύξησης του βιοτικού επιπέδου και της ανάπτυξης των χωρών μέσω της εκβιομηχάνισης. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη θεωρία του μεταϋλισμού του Inglehart, σε πολλές φιλελεύθερες μεταβιομηχανικές οικονομίες, ως σωρευτικό αποτέλεσμα και των ιδιαίτερα ευνοϊκών μεταπολεμικών συνθηκών, ένα αυξανόμενο μερίδιο του πληθυσμού βρέθηκε να μεγαλώνει θεωρώντας δεδομένες την επιβίωση, την ασφάλεια και τις δημοκρατικές ελευθερίες, γεγονός που διαμόρφωσε ανάλογα τις αξίες και τις προτεραιότητες. Η θεωρία επισημαίνει λοιπόν πως το ευνοϊκό κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον έχει ως συνέπεια μια χώρα να τείνει να κινείται διαγώνια προς την κατεύθυνση από την κάτω αριστερή γωνία στην επάνω δεξιά γωνία του χάρτη, που υποδεικνύει διέλευση και από τις δύο διαστάσεις.

Τα ευρήματα δείχνουν σε γενικές γραμμές πως οι παραδοσιακές αξίες και αξίες επιβίωσης είναι χαρακτηριστικές για τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου ενώ οι κοσμικές αξίες και αξίες αυτοέκφρασης για τις χώρες του Παγκόσμιου Βορρά.

Εξετάζοντας ειδικότερα τον χάρτη αξιών στα τρία διαθέσιμα κύματα στα οποία συμπεριλαμβάνεται και η Ελλάδα, προκύπτουν χρήσιμα συμπεράσματα για την μεταβολή των αξιών των Ελλήνων τις τελευταίες δύο δεκαετίες.

Συγκεκριμένα, η ανάλυση του χάρτη δείχνει πως στο 4ο κύμα (1999–2004) η Ελλάδα συγκαταλεγόταν στην πολιτισμική περιοχή «προτεσταντική Ευρώπη» κοντά σε χώρες όπως η Δ. Γερμανία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Ιταλία, η Σλοβενία και το Ισραήλ εκφραζόμενη, σε σχέση με σήμερα, σημαντικά περισσότερο από αξίες αυτοέκφρασης/αυτοεκπλήρωσης και κοσμικές αξίες.

Στο 6ο κύμα (2010–2014) η Ελλάδα ( στο 5ο κύμα η Ελλάδα δεν συμπεριλαμβάνεται στις υπό εξέταση χώρες) μετασχηματίστηκε σε μια κοινωνία όπου δίνεται αρκετά μεγαλύτερη έμφαση τόσο σε παραδοσιακές αξίες όσο και σε αξίες επιβίωσης. Η μετατόπιση της Ελλάδος συνεχίστηκε και στο 7ο κύμα

Συμπερασματικά τα αποτελέσματα δείχνουν πως η Ελληνική κοινωνία μετακινήθηκε ακόμη περισσότερο προς τις αξίες επιβίωσης, αλλά ταυτόχρονα και εκ νέου προς τις κοσμικές αξίες, χωρίς ωστόσο να ανακαταλαμβάνει τη θέση (στον κάθετο άξονα) που κατείχε στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Το συμπέρασμα αυτό το επιβεβαιώσαμε από λεπτομερείς μελέτες που διεξάγαμε στο ΕΚΠΑ με την Metron Analysis τα τελευταία χρόνια.

Προφανώς η πρώτη κίνηση σχετίζεται κυρίως με τις επιπτώσεις της μνημονιακής καταιγίδας. Ενδεχομένως η Ελλάδα να είναι η μοναδική χώρα στην Ευρωζώνη που της συνέβη κάτι τέτοιο. Δηλαδή να τεθούν ξανά επί τάπητος ζητήματα αξιών επιβίωσης.

Με βάση τα παραπάνω συμπεράσματα είναι ευκολότερο να κατανοηθούν οι κινήσεις στην πολιτική και την κοινωνία.

Έτσι είναι εμφανές ότι κινήσεις όπως ο γάμος ομοφύλων βρίσκουν λίγο-πολύ σύμφωνη την κοινωνία αλλά εάν αγνοηθούν τα ζητήματα επιβίωσης ή ένα νομίσει η κοινωνία ότι οι αξίες επιβίωσης και ασφάλειας βρίσκονται σε δεύτερη μοίρα, τότε η κοινωνία δυσφορεί.

Κατ’ επέκταση κάθε είδους πολιτική πρωτοβουλία μπορεί να κρίνεται με βάση παρόμοια δεδομένα και να αποτιμάται η κοινωνική και πολιτική σημασία τους.

Παναγιώτης Ε. Πετράκης
Ομ. Καθηγητής, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Γιώργος Βασίλης (MPhil Econ) ΕΚΠΑ

Το άρθρο αυτό αντλεί υλικό από τα βιβλία: Πετράκης, Π. Ε. (2023). Forces of Change: Strategic Foresight for Greece 2025 – 2035 – 2050 (forthcoming) & Πετράκης, Π.Ε., Κανζόλα, Α.Μ. & Βασίλης, Γ. (2024 – προσεχώς). Οικονομικές, Κοινωνικές, Πολιτικές Συμπεριφορές και Αξίες των Ελλήνων. Άνοδος, Ευμάρεια και Κρίσεις (1980-2023). Α΄ Τόμος.