Ανταρκτική: Πώς θα αποφευχθεί το χάος των ανταγωνισμών στην παρθένα ήπειρο

Η Ανταρκτική είναι η μόνη ήπειρος πάνω στη Γη που δεν έχει ματώσει από πόλεμο. Για πάνω από έξι δεκαετίες η ειρήνη στην παγωμένη μάζα διατηρείται από τη Συνθήκη της Ανταρκτικής, μια συμφωνία που υπογράφηκε το 1959 στο αποκορύφωμα του ψυχρού πολέμου που την καθιέρωσε ως αποστρατιωτικοποιημένο επιστημονικό καταφύγιο. Αλλά όπως και το στρώμα πάγου του, το σύστημα που διέπει την Ανταρκτική αντιμετωπίζει προβλήματα καθώς η υπερθέρμανση του πλανήτη ανοίγει τη δυνατότητα εξόρυξης παρθένων πόρων.

Η… διπολική κλιματική κρίση βγαίνει από τον «πάγο»

Επτά χώρες – Βρετανία, Αργεντινή, Αυστραλία, Γαλλία, Νορβηγία, Χιλή και Αργεντινή –  έχουν εδαφικές διεκδικήσεις στην Ανταρκτική. Η «μοιρασιά» της ηπείρου αντανακλά τον κόσμο των αρχών του 1900: η Βρετανία, ο ναυτικός ηγεμόνας εκείνης της εποχής και οι πρώην αποικίες της άρπαξαν σχεδόν το 60%. Η Νορβηγία, της οποίας οι εξερευνητές ήταν πρώτοι στον Νότιο Πόλο, πήρε λίγο λιγότερο από 20%.

Η «μοιρασιά» της ηπείρου αντανακλά τον κόσμο των αρχών του 1900: η Βρετανία, ο ναυτικός ηγεμόνας εκείνης της εποχής και οι πρώην αποικίες της άρπαξαν σχεδόν το 60%. Η Νορβηγία, της οποίας οι εξερευνητές ήταν πρώτοι στον Νότιο Πόλο, πήρε λίγο λιγότερο από 20%.

Αυτοί οι ισχυρισμοί δεν αντικατοπτρίζουν τη σημερινή γεωπολιτική ισορροπία και απορρίπτονται από άλλες δυνάμεις όπως η Κίνα, η οποία πιστεύει ότι αποσπάστηκε από τον αρχικό αγώνα για την Ανταρκτική. Ούτε αναγνωρίζονται από τις ΗΠΑ και τη Ρωσία, οι οποίες και οι δύο επιφυλάσσονται του δικαιώματος να εγείρουν μελλοντικές αξιώσεις. Το μόνο πράγμα που βρίσκεται ανάμεσα σε μια ελεύθερη για όλους αρπαγή γης, ή ακόμα και σε σύγκρουση, είναι η συνθήκη. Όταν τέθηκε σε ισχύ το 1961, πάγωσε όλες τις εδαφικές διεκδικήσεις και απαγόρευσε στις χώρες να διατυπώσουν νέες. Ωστόσο, αυτό το status quo απειλείται τώρα από έναν νέο γύρο αντιπαράθεσης για την Ανταρκτική.

1, 2, 3, πολλές βάσεις στην Ανταρκτική

Ένας αυξανόμενος αριθμός δυνάμεων αγωνίζονται για να εδραιώσουν ή να επεκτείνουν την παρουσία τους στην ήπειρο. Φέτος η Ρωσία άνοιξε τη δέκατη βάση της και η Κίνα την πέμπτη της, η Ινδία κατασκευάζει μια τρίτη και η Τουρκία σχεδιάζει την πρώτη της. Το Ιράν δεν έχει υπογράψει τη συνθήκη, αλλά έχει δηλώσει ότι θέλει μια βάση στην Ανταρκτική για να διεκδικήσει τα «δικαιώματα ιδιοκτησίας». Αν ήταν αυτός ο πρόσφατος ενθουσιασμός για πολική εξερεύνηση στο πνεύμα της συνθήκης, η οποία απαιτούσε ειρηνική επιστημονική έρευνα «προς το συμφέρον όλης της ανθρωπότητας» και την απαγόρευση κάθε στρατιωτικής δραστηριότητας, θα υπήρχαν πολλά για να γιορτάσουμε. Αλίμονο, στην πραγματικότητα η συνθήκη κινδυνεύει να διαλυθεί υπό την πίεση των φιλοδοξιών των χωρών για την εκμετάλλευση της παρθένας Ανταρκτικής.

Ένας λόγος είναι ότι ορισμένες χώρες εκμεταλλεύονται ένα κενό που επιτρέπει «στρατιωτικό προσωπικό ή εξοπλισμό για επιστημονική έρευνα» προκειμένου να στρατιωτικοποιήσουν κρυφά τις βάσεις. Το Υπουργείο Άμυνας της Αμερικής ισχυρίστηκε το 2022 ότι η Κίνα ανέπτυζε τεχνολογίες και εγκαταστάσεις διπλής χρήσης στην Ανταρκτική για να βελτιώσει τις δυνατότητες του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού.

Ένας δεύτερος λόγος ανησυχίας είναι ότι οι χώρες μπορεί να εποφθαλμιούν τα πιθανά τεράστια κοιτάσματα πετρελαίου, φυσικού αερίου, χαλκού και άλλων ορυκτών της Ανταρκτικής. Η Ρωσία και η Κίνα φαίνεται να προετοιμάζονται για μελλοντική εκμετάλλευση χτίζοντας βάσεις σε περιοχές πλούσιες σε πόρους και πραγματοποιώντας γεωλογικές έρευνες με το πρόσχημα της επιστημονικής έρευνας. Η συνθήκη απαγορεύει την εξόρυξη με τρόπο που δεν μπορεί εύκολα να τροποποιηθεί πριν από το 2048. Μέχρι εκείνη την ημερομηνία μπορεί να είναι επιθυμητή κάποια εξόρυξη ορυκτών εκεί, εάν παρείχε πόρους που απαιτούνται για την πράσινη μετάβαση. Όμως, εκτός κι αν αυτό γίνει στο πλαίσιο ενός εκτελεστού συμφώνου, μια έκρηξη εξόρυξης θα μπορούσε να προκαλέσει οικολογικές καταστροφές και συγκρούσεις καθώς οι χώρες προσπαθούν να επιβάλουν τις επιμέρους αξιώσεις τους.

Η καλύτερη λύση θα ήταν ο εκσυγχρονισμός της συνθήκης έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια νέα παγκόσμια συμφωνία για τη διαχείριση της Ανταρκτικής. Ωστόσο, όλες αυτές οι τροπολογίες απαιτούν ομόφωνη υποστήριξη. Η εναλλακτική στην πράξη είναι οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί της να συνεχίσουν να προσπαθούν να επιβάλουν την υπάρχουσα συνθήκη, αλλά ταυτόχρονα να συντάξουν και να υπογράψουν ένα βελτιωμένο σύνολο κανόνων για θέματα όπως η προστασία του περιβάλλοντος και ο τουρισμός που θα μπορούσε να προσφέρει ένα καλύτερο μοντέλο για τη διακυβέρνηση της Ανταρκτικής . Αυτά θα είναι τότε έτοιμα να τα υιοθετήσουν όλες οι χώρες, εάν η γεωπολιτική για τους παγωμένους πόλους  της Γης κάποια στιγμή ξεπαγώσει.