Η πανδημία επιτάχυνε την προσκόλληση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) σε μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες, κυρίως στους τομείς της εστίασης και του λιανεμπορίου, καθώς αναζητούσαν τρόπους να επιβιώσουν.
Αν και οι πλατφόρμες αυτές προσέφεραν αρχικά λύσεις επιβίωσης, σήμερα πολλοί επιχειρηματίες βιώνουν μια νέα μορφή εγκλωβισμού: υψηλές προμήθειες, έλλειψη πρόσβασης στα δικά τους δεδομένα, αδιαφανείς αλγόριθμοι και αποδυνάμωση της επιχειρηματικής τους αυτονομίας.
Αυτό διαπιστώνει μελέτη του ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ η οποία εξετάζει το διεθνές και ελληνικό τοπίο των πλατφορμών και αναδεικνύει τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ μέσα σε αυτό. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει έναν εναλλακτικό δρόμο: αυτόν των συνεταιριστικών ψηφιακών πλατφορμών, όπου οι επιχειρήσεις δεν είναι απλοί χρήστες αλλά ισότιμοι συνδιαμορφωτές.
Ειδικότερα, όπως επισημαίνεται, ολοένα και περισσότερες ΜΜΕ καλούνται να προσαρμοστούν στα νέα τεχνολογικά δεδομένα και στρέφονται στην αγορά αναζητώντας κατάλληλα ψηφιακά προϊόντα και υπηρεσίες. Η πρόθεσή τους να αποκτήσουν μια διαρκή πρόσβαση σε αυτά συχνά τις οδηγεί στις λεγόμενες ψηφιακές πλατφόρμες. Οι τελευταίες φαίνεται να παίζουν κομβικό ρόλο στον ψηφιακό μετασχηματισμό των ΜΜΕ, αποτελώντας το μεγάλο μέρος των χρηστών τους, σε αντίθεση με τις μεγάλες επιχειρήσεις που αναπτύσσουν δικά τους ψηφιακά εργαλεία.
Μάλιστα, η στροφή προς τις πλατφόρμες αυτές έχει λάβει τέτοια έκταση και μαζικό χαρακτήρα που γίνεται πλέον λόγος για πλατφορμοποίηση της οικονομίας, υπονοώντας ότι όλο και μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας πραγματοποιείται στις πλατφόρμες αυτές οδηγώντας σε έναν μετασχηματισμό της επιχειρηματικής δραστηριότητας και μεταφορά της από το φυσικό στο διαδικτυακό χώρο.
Οι πλατφόρμες δεν αποτελούν αποκλειστικό φαινόμενο του δυτικού κόσμου. Αν και η μεγαλύτερη συγκέντρωσή τους εντοπίζεται στις ΗΠΑ, ακολουθεί η Κίνα με σημαντική παρουσία. Συγκεκριμένα, το 2018, το 46% των επιχειρήσεων πλατφόρμας με αξία άνω του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων είχε την έδρα του στις ΗΠΑ, το 35% στην Ασία (κυρίως στην Κίνα), το 18% στην ΕΕ και μόλις το 1% στη Λατινική Αμερική.
Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα για τις ΜμΕ
Από τον επιχειρηματικό κόσμο, οι κατ’ εξοχήν χρήστες των πλατφορμών είναι ΜΜΕ. Σε αντίθεση με τις μεγάλες επιχειρήσεις, οι ΜΜΕ λόγω του μικρού τους μεγέθους και των περιορισμένων πόρων που διαθέτουν δεν έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν τα δικά τους ψηφιακά και αποτελεσματικά εργαλεία, με συνέπεια να στρέφονται στις πλατφόρμες αυτές για την προβολή της επιχείρησής τους, τη διεύρυνση πελατολογίου τους, την πρόσβαση σε νέες αγορές και σε τυποποιημένο, αυτοματοποιημένο και ασφαλές ψηφιακό περιβάλλον συναλλαγών.
Πέραν όμως των πλεονεκτημάτων, οι ΜΜΕ υφίστανται και δυσμενείς συνέπειες συνεργαζόμενες με τις πλατφόρμες αυτές, όπως:
▪ οι υψηλές προμήθειες που κατακρατούν οι πλατφόρμες από τις συναλλαγές, οι οποίες αυξάνουν όσο δυναμώνει η θέση της πλατφόρμας στην αγορά,
▪ η μονομερής μεταβολή των όρων συνεργασίας χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με τις ΜΜΕ, οι οποίες ενημερώνονται απλώς για τις δυσμενείς για τις ίδιες μεταβολές,
▪ οι αδιαφανείς αλγοριθμικές ρυθμίσεις που διέπουν τη λειτουργία της πλατφόρμας, με συνέπεια βασικές λειτουργίες της πλατφόρμας, όπως για παράδειγμα η σειρά κατάταξης και προβολής της επιχείρησης να μην είναι πάντα σαφές με ποια κριτήρια γίνεται,
▪ η απουσία προστασίας από κακόβουλες και αβάσιμες αξιολογήσεις που θίγουν τη φήμη της επιχείρησης,
▪ η άμεση ή έμμεση αποτροπή συμμετοχής σε ομοειδείς πλατφόρμες,
▪ η απαγόρευση ευνοϊκότερης τιμολόγησης για προϊόντα και υπηρεσίες εκτός πλατφόρμας,
▪ οι διαρκείς πιέσεις για μείωση της τιμής των παρεχόμενων προϊόντων και υπηρεσιών των ΜΜΕ μέσα από προωθητικές ενέργειες και προσφορές που προσφέρουν οι πλατφόρμες στους τελικούς καταναλωτές, με συνέπεια να μειώνεται το περιθώριο κέρδους και αρκετές ΜΜΕ να λειτουργούν στο όριο του κόστους μειώνοντας την ποιότητα των παρεχόμενων προϊόντων ή υπηρεσιών.
Οι παραπάνω συνθήκες οδηγούν σε απώλεια της αυτονομίας των ΜΜΕ, καθώς εκχωρούν βασικές λειτουργίες τους στις πλατφόρμες, από την τιμολόγηση έως την πρόσβαση σε πελάτες.
Το αποτέλεσμα είναι μια αντιστροφή του αρχικού σκοπού ύπαρξης των πλατφορμών: αντί να λειτουργούν ως μέσα υποστήριξης της επιχειρηματικής δραστηριότητας, μετατρέπονται σε κυρίαρχες δομές που σταδιακά την απορροφούν. Έτσι, η η επιχειρηματική δραστηριότητα καταλήγει στην υπηρεσία της οικονομίας της πλατφόρμας, με τις ΜΜΕ να χάνουν τον έλεγχο της επιχειρηματικής τους στρατηγικής και να λειτουργούν με όρους που επιβάλλουν οι ίδιες οι πλατφόρμες.
Παρά τις δυσμενείς αυτές συνέπειες, οι ΜΜΕ συνεχίζουν να παραμένουν στις πλατφόρμες αυτές, εγκλωβιζόμενες λόγω απουσίας άλλων βιώσιμων εναλλακτικών, που είτε θα ενδυνάμωναν τη θέση τους εντός των πλατφορμών είτε θα οδηγούσαν στη δημιουργία νέων πλατφορμών και εν γένει ψηφιακών εργαλείων.
Το ελληνικό τοπίο
Το ελληνικό τοπίο παρουσιάζει παρόμοιες τάσεις συγκεντροποίησης και δημιουργίας ολιγοπωλίων, αντίστοιχων με το διεθνές. Πιο συγκεκριμένα, η πίεση ψηφιακής προσαρμογής των ΜΜΕ εντείνει τον δυισμό των ΜΜΕ, όπου οι πολλές και μικρές επιχειρήσεις καλούνται να ανταγωνιστούν λίγες και μεγάλες σε μια περιορισμένη αγορά.
Πιο συγκεκριμένα η ψηφιακή προσαρμογή εδώ λειτουργεί ως μεγεθυντικός φακός εντείνοντας τον ανταγωνισμό και τις ανισότητες μεταξύ των ελληνικών ΜΜΕ, από τις οποίες μόνο ένας μικρός αριθμός ΜΜΕ αναπτύσσουν ή/και χρησιμοποιούν τεχνολογία αιχμής, ενώ η συντριπτική πλειονότητα υστερεί τεχνολογικά. Οι λόγοι αυτής της υστέρησης είναι πολλοί και αλληλένδετοι, από μια στάση αντίστασης στην αλλαγή και επικέντρωσης στα καθημερινά θέματα διαχείρισης της επιχείρησής τους, έως έλλειψη κατανόησης των προοπτικών της Τεχνολογίας Πληροφορικής και Επικοινωνιών. Ακόμη όμως κι όταν υπάρχει επαρκής κατανόηση οι ΜΜΕ συνήθως αδυνατούν
εκ των πραγμάτων να προσαρμοστούν λόγω έλλειψης πόρων (π.χ. ανθρώπινοι, οικονομικοί) ή αν διαθέτουν πόρους αυτοί επενδύονται κατά προτεραιότητα σε βασικές υπηρεσίες, όπως η λειτουργία ιστοσελίδας, κι όχι και σε καινοτόμες πρακτικές, όπως αξιοποίηση υπηρεσιών cloud και συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων προς όφελός τους.
Οι KiNNO Innovation Intermediaries και Seven Sigma επιχείρησαν μια μη εξαντλητική καταγραφή, ιδιαίτερα χρήσιμη, των βασικότερων πλατφορμών που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα. Εξετάζοντας τη λίστα σε συνδυασμό με στοιχεία δημοσιότητας του ΓΕΜΗ διαπιστώνεται ότι:
▪ δεν υπάρχει διακριτή νομική μορφή για τις πλατφόρμες που επιτρέπει μια στοχευμένη αναζήτηση στα μητρώα της χώρας,
▪ τα στοιχεία των ιστοσελίδων των πλατφορμών είναι ανεπαρκή (π.χ. συχνά δεν αναφέρουν επωνυμία, διακριτικό τίτλο, που θα διευκόλυνε μια αναζήτηση στο ΓΕΜΗ, ή το είδος της νομικής μορφής ή το έτος σύστασής τους),
▪ τα στοιχεία δημοσιότητας του ΓΕΜΗ δεν είναι πάντα πλήρη και επικαιροποιημένα, ενώ για να πραγματοποιηθεί μια αναζήτηση στο ΓΕΜΗ χρειάζεται για παράδειγμα η επωνυμία ή ο διακριτικός τίτλος της πλατφόρμας.
Λιανεμπόριο
Ο τομέας του λιανεμπορίου είναι ένας από τους τομείς που έχουν υποστεί ριζικές αλλαγές εξαιτίας της κυριαρχίας λίγων μεγάλων πλατφορμων όπως είναι eBay, Amazon, Skroutz και Alibaba στην ελληνική αγορά. Οι πλατφόρμες αυτές ιδίως μετά την πανδημία οδηγούν στη σταδιακή αντικατάσταση του φυσικού από το ηλεκτρονικό κατάστημα, υποχρεώνοντας τις επιχειρήσεις σε έναν επαναπροσδιορισμό των επιχειρηματικών τους μοντέλων.
Εξαιτίας της ισχυρής παρουσίας των πλατφορμών, οι ΜΜΕ του λιανεμπορίου χάνουν σημαντικό μέρος από το πελατειακό τους κοινό λόγω του αυξημένου ανταγωνισμού.
Παράλληλα, έχουν περιορισμένη πρόσβαση στα δεδομένα της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας, ενώ η δυνατότητά τους να επενδύσουν σε ψηφιακό εξοπλισμό και λογισμικό είναι άκρως περιορισμένη. Παράλληλα, το προσωπικό τους δεν έχει επαρκή κατάρτιση για να υποστηρίξει την ομαλή μετάβασή τους στο ηλεκτρονικό εμπόριο.
Καταλύματα
Οι ΜΜΕ που δραστηριοποιούνται στον τομέα διαμονής και καταλυμάτων αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις λόγω της κυριαρχίας των πλατφορμών. Από τη μια πλευρά η σειρά με την οποία εμφανίζονται οι διάφορες ξενοδοχειακές επιχειρήσεις στις μεγάλες πλατφόρμες δεν είναι σαφής. Οι πλατφόρμες αυτές συχνά μεταβάλλουν μονομερώς τους όρους συνεργασίας, ενώ οι ελαστικοί όροι εισόδου και καταλυμάτων μη αδειοδοτημένων λειτουργεί ως άτυπη νομιμοποίησή τους από τις πλατφόρμες και προώθηση αθέμιτου ανταγωνισμού με αδειοδοτούμενες ΜΜΕ ξενοδοχειακές μονάδες. Πέραν αυτών, οι ΜΜΕ του κλάδου δέχονται πιέσεις και από τις πλατφόρμες καταλυμάτων βραχυχρόνιας μίσθωσης για μείωση τιμών, γεγονός που οδηγεί σε υποτίμηση των παρεχόμενων υπηρεσιών.
Εστίαση
Ο κλάδος της εστίασης αποτελεί πιθανώς τον κλάδο με την ισχυρότερη παρουσία ενός μικρού αριθμού πλατφορμών, όπως οι efood, Wolt και Box, οι οποίες πλέον κατέχουν δεσπόζουσα θέση στην αγορά, την οποία έχουν μετασχηματίσει. Οι αρχικά χαμηλές προμήθειες πέτυχαν την μαζική είσοδο ΜΜΕ με συνέπεια τη σταδιακή αύξησή τους, ενόσω οι ΜΜΕ είχαν πλέον εγκλωβιστεί σε αυτές. Κατά συνέπεια, αν και ο όγκος παραγγελιών τους έχει αυξηθεί το περιθώριο κέρδους από κάθε παραγγελία έχει μειωθεί. Στην περίπτωση που εξαρτώνται από τις πλατφόρμες όχι μόνο για την παραγγελιοληψία αλλά και για διανομή τότε οι ΜΜΕ λειτουργούν οριακά για να καλύψουν τα έξοδά τους. Ορισμένες ΜΜΕ, προκειμένου να διατηρήσουν το κέρδος τους, διαφοροποιούν τις τιμές τους μεταξύ πλατφορμών και
τηλεφωνικών παραγγελιών.
Η γιγάντωση των πλατφορμών αυτών σταδιακά οδηγεί σε μια απορρόφηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας από την οικονομία της πλατφόρμας, καθιστώντας τις ΜΜΕ να εργάζονται για τις πλατφόρμες και όχι το αντίθετο. Όπως και με τον τομέα των καταλυμάτων, οι πλατφόρμες δεν έχουν αυστηρούς όρους εισόδου, με συνέπεια να συμμετέχουν επιχειρήσεις χωρίς να είναι αδειοδοτούμενες και νομότυπες, διαστρεβλώνοντας τον υγιή μεταξύ τους ανταγωνισμό.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, επισημαίνει το ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ, η ελληνική πραγματικότητα φαίνεται να αποτελεί μια μικρογραφία της διεθνούς πραγματικότητας, με κοινό σημείο δύο αλληλοενισχυόμενες τάσεις: από τη μια πλευρά την κυριάρχηση λίγων μεγάλων πλατφορμών στην αγορά με επεκτατικές τάσεις διεύρυνσης των υπηρεσιών και δράσεών τους και από την άλλη την δημιουργία συνθηκών εξάρτησης και εγκλωβισμού των ΜΜΕ και εν γένει χρηστών στις πλατφόρμες αυτές.
Συνεταιριστικές πλατφόρμες
Ως αντισταθμιστικό μέτρο έναντι της εξάρτησης προτείνεται η μετάβαση από άτυπες δικτυώσεις και πολυμερείς συμβάσεις σε νέα νομικά πρόσωπα.
Σε αυτό το πλαίσιο εξετάζονται οι συνεταιριστικές πλατφόρμες, που αποτελούν μια πιο πρόσφατη κατηγορία συνεταιρισμών, η οποία έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον στην δημόσια συζήτηση.
Η συνεταιριστική πλατφόρμα θα μπορούσε να ορίζεται ως η ψηφιακή υποδομή που, μέσω ιστοσελίδων, εφαρμογών και εργαλείων ανοικτού λογισμικού (τεχνολογική διάσταση), παρέχει αγαθά ή/και υπηρεσίες (υπηρεσιακή διάσταση) και διοικείται από συνεταιρισμό (επιχειρηματική διάσταση), δημοκρατικά διοικούμενο και ελεγχόμενο από τα μέλη του που είναι ταυτόχρονα χρήστες της ψηφιακής υποδομής και των υπηρεσιών της.
Η συνεταιριστική πλατφόρμα ως ένα νέο μοντέλο παραγωγής
Η συνεταιριστική πλατφόρμα δεν είναι ένα νέο είδος συνεταιρισμού, αλλά μια καινοτόμη μορφή που αναδιαμορφώνει τόσο την έννοια της συνεταιριστικής επιχείρησης (Zamagni, 2012) όσο και της ψηφιακής πλατφόρμας (Kenney and Zysman, 2016), επισημαίνεται.
Η εσωτερική λειτουργία της πλατφόρμας μετασχηματίζεται, προκειμένου να εναρμονιστεί με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συνεταιριστικής επιχείρησης.
Έτσι, η πλατφόρμα ενσωματώνει χαρακτηριστικά, αξιοποιώντας ή επανασχεδιάζοντας υφιστάμενα τεχνολογικά εργαλεία, που διευκολύνουν τη συμμετοχή των μελών χρηστών της μέσα από συμπεριληπτικές και δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων, τον έλεγχο από τα μέλη, την προαγωγή του σκοπού της συνεταιριστικής επιχείρησης που είναι η κάλυψη των αναγκών των μελών μέσα από τη διαρκή βελτίωση των παρεχόμενων σε αυτούς υπηρεσιών, την προστασία προσωπικών δεδομένων τους και όχι πώλησή τους σε διαφημιστικές εταιρείες.
Μεταξύ άλλων επισημαίνεται ότι στις συνεταιριστικές πλατφόρμες, η ισότιμη και ενεργή συμμετοχή χρηστών στη λήψη αποφάσεων, οδηγούν σε θέσεις εργασίας με δικαιότερες συνθήκες, σε μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων και ενίσχυσης της διαφάνειας. Επιπλέον, οι συνεταιριστικές πλατφόρμες μπορούν να παρέχουν μεγαλύτερο έλεγχο στη συλλογή δεδομένων και στα δικαιώματα ιδιωτικότητας των εργαζομένων, ενώ παράλληλα συμβάλλουν στην τοπική οικονομική ανάπτυξη, καθιστώντας τες μια βιώσιμη εναλλακτική στις καπιταλιστικές πλατφόρμες.
