Εισαγωγή: Γιατί είναι τόσο δύσκολο να αποταμιεύουμε;
Η αποταμίευση δεν είναι ποτέ μόνο ζήτημα αριθμών. Φυσικά όπως επισημαίνει και η οικονομική θεωρία το ύψος της αποταμίευσης επηρεάζεται από μικροοικονομικούς παράγοντες ,όπως το ύψος του εισοδήματος ενός ατόμου, από μακροοικονομικούς παράγοντες όπως οι συνθήκες της εγχώριας και παγκόσμιας οικονομίας, ο πληθωρισμός και τα επιτόκια , αλλά και από κοινωνικο-πολιτισμικούς παράγοντες και κώδικες ,όπως οι στάσεις ,οι συνήθειες και τα υπάρχοντα κοινωνικά πρότυπα.
Όμως, πέρα από όλα αυτά, υπάρχει ένας ακόμα καθοριστικός παράγοντας που επηρεάζει το ύψος της αποταμίευσης που συχνά αγνοούμε: ο ίδιος μας ο εγκέφαλος.
Η ικανότητα να αποταμιεύουμε συνδέεται άμεσα με το πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος νους, πώς αξιολογεί το παρόν και το μέλλον, πώς ανταποκρίνεται στην επιβράβευση και πώς διαχειρίζεται τον αυτοέλεγχο αναστέλλοντας παρορμήσεις. Η νευροεπιστήμη της αποταμίευσης προσφέρει πολύτιμες απαντήσεις στο γιατί αυτή η φαινομενικά απλή συνήθεια μοιάζει να είναι τόσο δύσκολη στην πράξη.
Ο εγκέφαλος και το χρήμα: μια σχέση ανταμοιβής
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν “βλέπει” το χρήμα ως εργαλείο οικονομικής σταθερότητας, αλλά ως σήμα ανταμοιβής. Όταν ξοδεύουμε για να ικανοποιήσουμε μια επιθυμία ή ανάγκη, ενεργοποιείται το κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου, κατακλύζοντάς μας με ντοπαμίνη — τον νευροδιαβιβαστή της ευχαρίστησης και της επιβράβευσης.
Η τάση μας να επιζητούμε την άμεση ικανοποίηση εξηγείται περίφημα από το κλασικό «πείραμα του marshmallow», όπου τα παιδιά προτιμούσαν την άμεση ανταμοιβή! Όμως εκείνα τα παιδιά που κατάφεραν να περιμένουν για να λάβουν διπλή ανταμοιβή αργότερα, σημείωσαν καλύτερη πρόοδο στη ζωή τους. Αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τον χαρακτήρα τους, αλλά με την ανάπτυξη του προμετωπιαίου φλοιού — του κέντρου της λογικής, του σχεδιασμού και της αυτοσυγκράτησης.
Ο αγώνας ανάμεσα στη λογική και στο συναίσθημα
Ο εγκέφαλός μας μοιάζει με πεδίο μάχης: Το σύστημα limbic (συναισθηματικό κέντρο) μάς σπρώχνει να επιζητούμε άμεση ικανοποίηση. Ο προμετωπιαίος φλοιός προσπαθεί να επιβάλει τη λογική, να αξιολογήσει το μέλλον και να προσδιορίσει μακροπρόθεσμους στόχους. Όταν είμαστε κουρασμένοι, αγχωμένοι ή ευάλωτοι, το συναισθηματικό κέντρο συχνά κερδίζει τη μάχη. Αυτός είναι ένας από τους βασικούς λόγους που καταλήγουμε να ξοδεύουμε παρορμητικά ,αντί να αποταμιεύουμε.
Η χρηματοοικονομική υπευθυνότητα ως νευρωνική δεξιότητα
Η χρηματοοικονομική υπευθυνότητα δεν είναι απλώς γνώση αριθμών ή χρηματοοικονομικών εννοιών. Είναι μια δεξιότητα που συνδέεται με τον ίδιο τον εγκέφαλο. Πιο συγκεκριμένα, σχετίζεται με την ικανότητα ελέγχου των παρορμήσεων, εμπλέκει τον προμετωπιαίο φλοιό (για τη σκέψη των μακροπρόθεσμων συνεπειών) και ενισχύεται μέσω της εξάσκησης, της εκπαίδευσης και των κατάλληλων συνηθειών.
Με λίγα λόγια, η χρηματοοικονομική υπευθυνότητα μέσω της νευροπλαστικότητας, «γυμνάζει» τον εγκέφαλό μας να σκέφτεται πιο στρατηγικά, να αξιολογεί καλύτερα τους υπάρχοντες κινδύνους και να επιδιώκει μεγαλύτερη επιβράβευση στο μέλλον.
Οι συνήθειες, η «τεμπελιά» του εγκεφάλου και η αποταμίευση
Ο εγκέφαλός μας αγαπά τη ρουτίνα, γιατί με αυτόν τον τρόπο εξοικονομεί ενέργεια. Αν έχει συνηθίσει να ξοδεύει, θα συνεχίσει να το κάνει, γιατί αυτή είναι η εύκολη επιλογή. Το να αλλάξουμε συνήθειες απαιτεί συνειδητό κόπο — τουλάχιστον στην αρχή.
Τα καλά νέα; Οι συνήθειες της αποταμίευσης, αν εγκαθιδρυθούν, γίνονται εξίσου εύκολες με τις καταναλωτικές. Κι εδώ κρύβεται το κλειδί: η συστηματική εκπαίδευση του νου μας να συνδέει την αποταμίευση με θετικά συναισθήματα και την επιβράβευση.
Πώς μπορούμε να «εκπαιδεύσουμε» λοιπόν τον εγκέφαλό μας να αποταμιεύει ;
Η επιστήμη προσφέρει πρακτικές τεχνικές για να ενισχύσουμε την ικανότητα του εγκεφάλου να αποταμιεύει όπως:
· Οπτικοποίηση στόχων: Όταν βλέπουμε (π.χ. σε μια φωτογραφία) τον στόχο μας, ενεργοποιούνται θετικά συναισθήματα που ενισχύουν την αυτοσυγκράτηση.
· Αυτόματη αποταμίευση: Η αφαίρεση της ανάγκης για επιλογή μειώνει την επίδραση της στιγμιαίας επιθυμίας.
· Σύστημα μικρών νικών: Στόχοι εφικτοί, που προσφέρουν συχνές επιβραβεύσεις (π.χ. 5€ την εβδομάδα), ενδυναμώνουν το κέντρο ανταμοιβής.
· Gamification : Εφαρμογές και πλατφόρμες που χρησιμοποιούν στοιχεία παιχνιδιού για να ενθαρρύνουν την αποταμίευση.
· Προστασία από τον εαυτό μας: Λογαριασμοί χωρίς εύκολη πρόσβαση ή καταθέσεις με καθυστέρηση ανάληψης.
Συμπέρασμα: Η αποταμίευση ως μορφή αυτοφροντίδας του εγκεφάλου — και γιατί έχει σημασία να ξεκινά από νωρίς
Η αποταμίευση δεν είναι απλώς ζήτημα οικονομικών συνθηκών ή προσωπικών επιλογών. Είναι μια πολυσύνθετη διαδικασία που συνδέεται άμεσα με την ίδια τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκέφαλου. Κατανοώντας τους νευρωνικούς μηχανισμούς της ανταμοιβής και της αυτοσυγκράτησης, καταφέρνουμε να δημιουργήσουμε καλύτερες συνήθειες και να ενισχύσουμε τη χρηματοοικονομική υπευθυνότητά μας.
Ειδικά για τα παιδιά, αυτή η εκπαίδευση είναι καθοριστική. Κατά την παιδική ηλικία, ο εγκέφαλος είναι εξαιρετικά εύπλαστος: οι συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων («συνάψεις») σχηματίζονται με αστραπιαίο ρυθμό. Όταν τα παιδιά μαθαίνουν νωρίς να αξιολογούν το μέλλον, να ελέγχουν τις παρορμήσεις τους και να συνδέουν την αποταμίευση με θετικά συναισθήματα, ενισχύουν εκείνα ακριβώς τα νευρωνικά δίκτυα που θα τους συνοδεύουν ως ενήλικες.
Με άλλα λόγια, το να μαθαίνουν τα παιδιά να αποταμιεύουν δεν είναι απλώς μια οικονομική δεξιότητα — είναι μια μορφή «νευρωνικής εκπαίδευσης», μια επένδυση στην αυτονομία, την αυτοσυγκράτηση και την ευημερία τους. Έτσι, μεγαλώνουμε πολίτες όχι μόνο πιο υπεύθυνους οικονομικά, αλλά και πιο ικανούς να χρησιμοποιούν το πιο πολύπλοκο εργαλείο που διαθέτουν: τον ίδιο τους τον εγκέφαλο.
Για τον λόγο αυτό η αναβίωση της ημέρας της Αποταμίευσης για τα παιδιά της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης από το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού μετά από δεκαετίες αποτελεί ένα ιστορικό ορόσημο για το μέλλον τους ,αλλά και για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Ο Νικόλαος Φίλιππας είναι Καθηγητής Χρηματοοικονομικής Πανεπιστημίου του Πειραιώς, Πρόεδρος και Ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού
