Παίζουν ρόλο οι δημοκρατικές αξίες στο εμπόριο; Ενώ η αποδυνάμωση των δημοκρατικών κανόνων σε όλο τον κόσμο έχει πυροδοτήσει ανανεωμένο ενδιαφέρον για αυτό το ερώτημα, η οικονομική θεωρία και τα ιστορικά παραδείγματα προσπαθούν να δώσουν μια συγκεκριμένη απάντηση. Το ερώτημα αυτό απασχολεί τους αναλυτές της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Κλαούντια Μαρτσίνι και Αλεξάντερ Πόποφ, οι οποίοι σε ανάλυσή τους στο blog της ΕΚΤ σκιαγραφούν το τρέχον πλαίσιο.
Αφενός, το συγκριτικό πλεονέκτημα έχει σημασία, και έτσι κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, χώρες με πολύ κακό ιστορικό δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως η Κίνα και η Ρωσία, έγιναν απαραίτητοι εμπορικοί εταίροι για τις ώριμες δυτικές δημοκρατίες. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει μια μακρά παράδοση διαφόρων ομάδων, ακόμη και ολόκληρων χωρών, να μποϊκοτάρουν εισαγόμενα αγαθά που παράγονται υπό δικτατορικά καθεστώτα ή/και να χρησιμοποιούν καταναγκαστική εργασία.
Πίσω στα ’80ς
Η ανάλυση της ΕΚΤ καταγράφει την εξέλιξη των δημοκρατικών προφίλ των εμπορικών εταίρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Η ΕΕ αποτελεί μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μελέτη περίπτωσης, επειδή έχει δεσμευτεί σε μια εμπορική πολιτική βασισμένη σε αξίες. Η εμπορική πολιτική της ΕΕ στοχεύει να διασφαλίσει ότι η οικονομική ανάπτυξη συμβαδίζει με τις δημοκρατικές και κοινωνικές αξίες . Αυτές οι αξίες περιλαμβάνουν τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα υψηλά εργασιακά πρότυπα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Αλλά ανταποκρίνεται η ΕΕ με συνέπεια στα δικά της αυτοεπιβαλλόμενα ηθικά πρότυπα για το διεθνές εμπόριο; Τα ευρήματα των αναλυτών δείχνουν ότι, παρά τις δεσμεύσεις της, η ΕΕ πράγματι πραγματοποιεί ολοένα και περισσότερες συναλλαγές με χώρες που διοικούνται από αυταρχικούς και δικτάτορες. Μόλις πρόσφατα βλέπουμε μια διακοπή αυτής της τάσης.
Ένας δείκτης εμπορίου με στάθμιση για τη δημοκρατία
«Για να κατανοήσουμε καλύτερα τους εμπορικούς εταίρους της ΕΕ, έχουμε δημιουργήσει έναν δείκτη εμπορίου σταθμισμένο ως προς τη δημοκρατία (DWTI). Καλύπτει την ΕΕ-15
κατά την περίοδο 1985-2023. Εστιάζουμε στα παλαιότερα κράτη μέλη της ΕΕ, καθώς τα περισσότερα από τα νεότερα ήταν τα ίδια μη δημοκρατικά κράτη μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980», γράφουν οι αναλυτές της ΕΚΤ. Και εξηγούν: «Για την κατασκευή του Δείκτη Δεικτών Ελεύθερης Πώλησης και Διατήρησης της Φτώχειας (DWTI), λάβαμε υπόψη τις εισαγωγές στην ΕΕ και σταθμίσαμε το μερίδιο των μεμονωμένων εμπορικών εταίρων με βάση τη βαθμολογία τους στον Δείκτη Φιλελεύθερης Δημοκρατίας, ο οποίος μετρά τη δημοκρατική τους κατάσταση. Μεταξύ άλλων παραγόντων, εξετάζει τον σεβασμό των πολιτικών ελευθεριών και του κράτους δικαίου».
Όπως και ο Δείκτης Φιλελεύθερης Δημοκρατίας, ο Δείκτης DWTI είναι διαθέσιμος σε κλίμακα από 0 έως 1. Όσο πιο κοντά πλησιάζετε στο 1, τόσο πιο δημοκρατικοί είναι οι εμπορικοί εταίροι της ΕΕ κάθε χρόνο. Για παράδειγμα μια υποθετική τιμή 0,8 ή μεγαλύτερη θα υπονοούσε ότι οι εισαγωγές της ΕΕ-15 προέρχονται όλες από χώρες με υψηλή βαθμολογία όπως η Νορβηγία, η Νέα Ζηλανδία και η Ελβετία. Αντίθετα, μια τιμή 0,1 ή μικρότερη θα υπονοούσε ότι όλες οι εισαγωγές προέρχονται από χώρες με χαμηλή βαθμολογία όπως το Αφγανιστάν, η Κίνα και η Σαουδική Αραβία.
Τα τελευταία 40 χρόνια, η βαθμολογία DWTI της ΕΕ-15 παρουσιάζει ένα αντίστροφο μοτίβο σχήματος U. Μεταξύ του 1985 και των τελών της δεκαετίας του 1990, η βαθμολογία του δείκτη αυξήθηκε σημαντικά. Αυτό αντανακλά μια ευρεία τάση εκδημοκρατισμού στην ανατολική Ευρώπη, τη Λατινική Αμερική και την Ανατολική Ασία. Η βαθμολογία DWTI έφτασε στο μέγιστο του 0,59 το 1999.
Ο ρόλος της Τουρκίας
Ωστόσο, μεταξύ 1999 και 2022, η βαθμολογία DWTI της ΕΕ-15 μειώθηκε σταδιακά κατά περίπου το ένα τρίτο, φτάνοντας στο ιστορικό χαμηλό του 0,41 το 2022. Αυτό το συνολικό ποσοστό είναι ανάλογο με μια κατάσταση στην οποία οι μισές από τις εισαγωγές στην ΕΕ-15 προέρχονται από τον Καναδά, μια ώριμη δημοκρατία, αλλά οι άλλες μισές προέρχονται από την Τουρκία, μια χώρα όπου η κατάσταση της δημοκρατίας έχει επιδεινωθεί σταθερά τα τελευταία χρόνια. Αυτή η εξέλιξη είναι σε γενικές γραμμές παρόμοια σε κάθε κράτος μέλος της ΕΕ-15, γεγονός που υποδηλώνει ότι, τόσο ως ομάδα όσο και μεμονωμένα, οι ώριμες ευρωπαϊκές δημοκρατίες αποφεύγουν όλο και λιγότερο τους αυταρχικούς εμπορικούς εταίρους τα τελευταία 25 χρόνια. Ωστόσο, η μείωση του DWTI σταμάτησε το 2023 και αυτό αντικατοπτρίζει τις εμπορικές κυρώσεις της ΕΕ που επιβλήθηκαν μετά την ολοκληρωτική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Κατανοώντας την πτώση μετά 1999
Γιατί όμως, μειώθηκε το δημοκρατικό προφίλ των εμπορικών εταίρων της Ευρώπης τα τελευταία 25 χρόνια; Είναι πιθανό αυτή η εξέλιξη να οφείλεται εξ ολοκλήρου στην Κίνα. Αφού πέρασε δεκαετίες εκτός του διεθνούς εμπορικού συστήματος, το 2001 η Κίνα εντάχθηκε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Έκτοτε, το εμπόριο μεταξύ Ευρώπης και Κίνας έχει αυξηθεί σταδιακά. Επί του παρόντος, η Κίνα αντιπροσωπεύει περίπου το ένα πέμπτο όλων των εισαγωγών στην ΕΕ και κατατάσσεται 172η από τις 179 χώρες όσον αφορά τη δημοκρατική βαθμολογία.
Δεδομένης της πολύ χαμηλής βαθμολογίας της Κίνας, θα μπορούσε η παρατηρούμενη επιδείνωση του δημοκρατικού προφίλ των εισαγωγών της ΕΕ-15 να οφείλεται εξ ολοκλήρου στο εμπόριο της ΕΕ με αυτόν τον πολύ ισχυρό εταίρο. Όταν υπολογίζουμε εκ νέου τον DWTI χωρίς την Κίνα, ο δείκτης είναι υψηλότερος κατά μέσο όρο κατά περίπου 0,085 μονάδες (Διάγραμμα 2). Ωστόσο, η πτωτική τάση από το 1999 ισχύει ακόμη και όταν εξαιρείται η Κίνα. Ο δείκτης χωρίς την Κίνα μειώθηκε κατά το ένα πέμπτο κατά την ίδια περίοδο, από 0,629 το 1999 σε 0,499 το 2022. Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν επομένως ότι, ενώ η αύξηση του εμπορίου με την Κίνα έχει διαδραματίσει ρόλο στην επιδείνωση του σταθμισμένου ως προς τη δημοκρατία εμπορίου, δεν εξηγούν πλήρως την αντιστροφή που παρατηρήθηκε στα δεδομένα που ξεκινούν από τα τέλη της δεκαετίας του 1990.
Δεν είναι, λοιπόν, μόνο η Κίνα που έκανε τη διαφορά.
Με την Κίνα να αποκλείεται ως η μοναδική αιτία της πτώσης του DWTI, η δεύτερη πιθανότητα είναι ότι η δημοκρατία έχει υποχωρήσει παγκοσμίως.
Καθώς οι Ευρωπαίοι καταναλωτές εισάγουν πολλά αγαθά που δεν μπορούν να προμηθευτούν τοπικά (όπως εξωτικά τρόφιμα ή ραδιενεργά υλικά για φάρμακα κατά του καρκίνου), η μείωση του δημοκρατικού προφίλ των εμπορικών εταίρων θα μπορούσε να είναι καθαρά μηχανική. Αλλά δεν βλέπουμε μια παγκόσμια δημοκρατική παρακμή. Αντίθετα, τα δεδομένα υποδηλώνουν ότι η μέση χώρα εκτός της ΕΕ-15 έχει γίνει πιο δημοκρατική τα τελευταία 25 χρόνια. Έτσι, η παρακμή μετά το 1999 δεν οφείλεται στο γεγονός ότι ο κόσμος έχει γενικά γίνει λιγότερο δημοκρατικός.
Αυτό αφήνει μια τελευταία πιθανότητα. Πρόκειται για έναν συνδυασμό δύο παραγόντων, που έπαιξαν ρόλο:
- η ΕΕ-15 έχει σταδιακά ανακατανείμει τις εισαγωγές της υπέρ των λιγότερο δημοκρατικών χωρών·
- η ποιότητα της δημοκρατικής διακυβέρνησης έχει υποβαθμιστεί στους εμπορικούς εταίρους της ΕΕ-15, αν όχι σε παγκόσμιο επίπεδο.
Πονοκέφαλος για την ΕΕ;
Οι παρατηρήσεις της ΕΚΤ θέτουν την ΕΕ αντιμέτωπη με αρκετές προκλήσεις. Η πρώτη – και η πιο προφανής – αφορά τη φήμη της ως οικονομικής και πολιτικής ένωσης που βασίζεται σε αξίες. Η υποβάθμιση της ποιότητας της δημοκρατικής διακυβέρνησης του μέσου εμπορικού εταίρου της από το 1999 μπορεί να εκληφθεί ως ασυμβίβαστη με τους στόχους βιώσιμης εμπορικής πολιτικής της ΕΕ για τον σεβασμό των δημοκρατικών, ανθρωπίνων και κοινωνικών δικαιωμάτων.
Αυτό, καθώς τα τελευταία 25 χρόνια έχει ολοένα και περισσότερες συναλλαγές με αυταρχικούς και δικτάτορες, η ΕΕ δεν μπορεί να το ισχυριστεί με επιτυχία. Υπάρχουν όμως και κάποια λιγότερο αρνητικά νέα σε αυτό το μέτωπο. Οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας έχουν βελτιώσει σημαντικά το δημοκρατικό προφίλ του εμπορίου της ΕΕ. Έτσι, οι αξίες φαίνεται να παίζουν ρόλο, τουλάχιστον όταν εφαρμόζονται αποφασιστικά.
Η δεύτερη πρόκληση: Το «εμπόριο με δικτάτορες» ισοδυναμεί με τη δημιουργία κερδών για καθεστώτα που συχνά έχουν σαφή επεκτατική και στρατιωτική ατζέντα, και ο αυξημένος γεωπολιτικός κίνδυνος έχει επιπτώσεις σε όλες τις πτυχές της παγκόσμιας οικονομικής τάξης. Αυτό περιλαμβάνει τη νομισματική πολιτική, τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα και τις διεθνείς ροές κεφαλαίων, ειδικά για μια ανοιχτή οικονομία όπως η ευρωπαϊκή. Τελικά, αυτό μπορεί ενδεχομένως να αποτελέσει υπαρξιακή πρόκληση για την ΕΕ.
Η τρίτη πρόκληση: τα ευρήματα υποδηλώνουν μια αντιστάθμιση που σχετίζεται με την πράσινη μετάβαση. Οι τρέχουσες τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών άνθρακα βασίζονται σε μια σειρά από σπάνιες γαίες που συνήθως βρίσκονται σε χώρες με αυταρχικά καθεστώτα.
Πάρτε για παράδειγμα τις ηλεκτρικές μπαταρίες, οι οποίες αποτελούν βασικό στοιχείο της στρατηγικής της ΕΕ για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Η παραγωγή τους περιλαμβάνει τέσσερα κύρια μέταλλα – κοβάλτιο, χαλκό, λίθιο και νικέλιο – από τα οποία η ΕΕ -όπως υπογραμμίζει η ΕΚΤ- δεν έχει σχεδόν καθόλου εγχώρια αποθέματα. Εκτός από τον χαλκό, όλα πωλούνται στις διεθνείς αγορές κυρίως από χώρες με μη δημοκρατική κυβέρνηση, όπως η Κίνα, η Ρωσία και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Οι καταχρήσεις στην εξόρυξη αυτών των πρώτων υλών με τη μορφή εργασίας κρατουμένων και παιδιών έχουν τεκμηριωθεί επαρκώς. Ο κίνδυνος είναι ότι, προσπαθώντας να αντιμετωπίσουμε μια εξωτερικότητα (εκπομπές άνθρακα), επιδεινώνουμε ακούσια μια άλλη (παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε άλλες χώρες).
«Ο κόσμος αυτή τη στιγμή είναι γεμάτος γεωπολιτικούς κινδύνους. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια άνευ προηγουμένου πρόκληση να διασφαλίσει τις αλυσίδες εφοδιασμού της. Η μεγαλύτερη προσοχή στο με ποιους εμπορευόμαστε θα ήταν ταυτόχρονα συνεπής με τις αρχές στις οποίες έχουμε δεσμευτεί και με την ορθή οικονομική πολιτική», καταλήγουν οι αναλυτές της ΕΚΤ.
