Ελληνική Ναυτιλία και Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών: Ώρα Μηδέν

Το παρόν άρθρο συνοψίζει τα βασικά σημεία του EU/ETS και εστιάζει στις επικείμενες προθεσμίες συμμόρφωσης καθώς και στις πιθανές κυρώσεις για τις ναυτιλιακές εταιρείες, οι οποίες φτάνουν μέχρι και την απαγόρευση απόπλου πλοίων.

Δεδομένου ότι η πρώτη προθεσμία παράδοσης για τις ναυτιλιακές εταιρείες πλησιάζει (λήγει τον Σεπτέμβριο του 2025), είναι σημαντικό να θυμηθούμε τα βασικά ζητήματα που ανακύπτουν από την εφαρμογή του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών της ΕΕ (Emmissions Trading Scheme – «ETS») στον ναυτιλιακό τομέα.

Εν είδει εισαγωγής, το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών («ΣΕΔΕ») αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής της Ε.Ε. για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής καθώς και το βασικό της εργαλείο για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου με οικονομικά αποδοτικό τρόπο.

Το ΣΕΔΕ είναι ένα σύστημα «cap and trade» που θέτει ένα ανώτατο όριο (cap) στις συνολικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που επιτρέπονται από τους καλυπτόμενους τομείς, όπως οι σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, οι μεγάλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και η αεροπορία.

Οι εταιρείες λαμβάνουν ή αγοράζουν δικαιώματα εκπομπών (EU Allowances – EUAs), με κάθε δικαίωμα να αντιστοιχεί σε έναν τόνο ισοδύναμου CO2. Για να συμμορφωθούν, πρέπει να παραδώσουν ένα δικαίωμα για κάθε τόνο που εκπέμπουν.Το ανώτατο όριο μειώνεται ετησίως, εξασφαλίζοντας τη συνολική μείωση των εκπομπών.

Κρίσιμο είναι, για τους σκοπούς του παρόντος, ότι το σύστημα έχει επεκταθεί ώστε να περιλαμβάνει τις θαλάσσιες μεταφορές από το 2024.

Πιο συγκεκριμένα, από τον Ιανουάριο του 2024, το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών της ΕΕ (EU ETS) έχει επεκταθεί ώστε να καλύπτει τις εκπομπές CO2 από όλα τα μεγάλα πλοία (μεικτής χωρητικότητας 5.000 τόνων και άνω) που εισέρχονται σε λιμάνια της ΕΕ, ανεξάρτητα από τη σημαία που φέρουν (αυτό είναι σημαντικό).

Ειδικότερα, το σύστημα καλύπτει:

Το 50% των εκπομπών από ταξίδια που ξεκινούν ή τελειώνουν εκτός της ΕΕ (επιτρέποντας στην τρίτη χώρα να αποφασίσει για τα κατάλληλα μέτρα για το υπόλοιπο ποσοστό των εκπομπών) το 100 % των εκπομπών που προκύπτουν μεταξύ δύο λιμένων της ΕΕ και όταν τα πλοία βρίσκονται εντός λιμένων της ΕΕ.

Το EU ETS καλύπτει τις εκπομπές CO2 (διοξείδιο του άνθρακα), CH4 (μεθάνιο) και N2O (υποξείδιο του αζώτου), αλλά τις δύο τελευταίες μόνο από το 2026.

Στην πράξη, οι ναυτιλιακές εταιρείες πρέπει να αγοράζουν και να παραδίδουν (να χρησιμοποιούν) δικαιώματα εκπομπών για κάθε τόνο αναφερόμενων εκπομπών CO2 (ή ισοδύναμου CO2) που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του συστήματος EU ETS.

Είναι καθήκον των διαχειριστικών αρχών των κρατών μελών της ΕΕ να διασφαλίζουν τη συμμόρφωση χρησιμοποιώντας κανόνες παρόμοιους με αυτούς που ισχύουν για τους άλλους τομείς του ETS.

Για να εξασφαλιστεί ομαλή μετάβαση, οι ναυτιλιακές εταιρείες πρέπει να παραδώσουν δικαιώματα μόνο για ένα μέρος των εκπομπών τους κατά τη διάρκεια μιας αρχικής περιόδου σταδιακής εφαρμογής:

• 2025: για το 40 % των εκπομπών τους που αναφέρθηκαν το 2024
• 2026: για το 70 % των εκπομπών τους που αναφέρθηκαν το 2025
• 2027 και μετά: για το 100 % των εκπομπών τους που αναφέρθηκαν.

Η πρώτη προθεσμία παράδοσης λήγει άμεσα, ήτοι στα τέλη Σεπτεμβρίου 2025, και αφορά τις εκπομπές που αναφέρθηκαν ως πραγματοποιηθείσες από την 1η Ιανουαρίου 2024 έως την 31η Δεκεμβρίου 2024.

Για περαιτέρω λεπτομέρειες, θα πρέπει να γίνει αναφορά στα βασικά άρθρα τα οποία αφορούν την ναυτιλία, ήτοι σε άρθρα της (τροποποιημένης) Οδηγίας 2003/87 (όπως ισχύει, ιδίως μετά την Οδηγία 2023/959) και σε άρθρα της ελληνικής πράξης ενσωμάτωσης, δηλαδή της Κοινής Υπουργικής Απόφασης ΥΠΕΝ/ΔΚΑΠΑ/86227/2245/2024.

Ιδιαίτερη σημασία έχει το άρθρο 16 της τροποποιημένης Οδηγίας, το οποίο αφορά το ζήτημα των κυρώσεων σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με τις σχετικές διατάξεις της για τη ναυτιλία (3ζα έως και 3ζζ). Το εν λόγω άρθρο δε συγκεκριμενοποιεί το ίδιο τις κυρώσεις, αλλά «αφήνει» το ζήτημα στα κράτη μέλη. Ειδικότερα, ορίζει ότι  κράτη μέλη θεσπίζουν τους κανόνες για τις κυρώσεις που επιβάλλονται σε περιπτώσεις παραβίασης των εθνικών διατάξεων οι οποίες θεσπίζονται βάσει της παρούσας οδηγίας, και λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα για να διασφαλίσουν την εφαρμογή τους. Οι κυρώσεις πρέπει να είναι αποτελεσματικές, αναλογικές και αποτρεπτικές.

Αυτό έπραξε η Ελλάδα με το άρθρο 44 της ΚΥΑ/ΥΠΕΝ/ΔΚΑΠΑ/86227/2245/2024. Πιο συγκεκριμένα, εκεί ορίζεται ότι σε κάθε φορέα εκμετάλλευσης ναυτιλιακών εταιρειών που παραβαίνει τις διατάξεις της ΚΥΑ με πράξη ή παράλειψη, επιβάλλονται οι ακόλουθες διοικητικές κυρώσεις. Ειδικότερα, σε κάθε φορέα εκμετάλλευσης ναυτιλιακών εταιρειών που δεν παραδίδει επαρκή δικαιώματα για την κάλυψη των εκπομπών κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους, επιβάλλεται ειδικό πρόστιμο για υπέρβαση εκπομπών με απόφαση του Προϊσταμένου της Γενικής Διεύθυνσης Περιβαλλοντικής Πολιτικής ύστερα από εισήγηση της αρμόδιας αρχής.

Το ύψος του προστίμου ανέρχεται σε 100 ευρώ για κάθε τόνο εκπομπών ισοδυνάμου διοξειδίου του άνθρακα για τον οποίο ο φορέας δεν παρέδωσε δικαιώματα. Η καταβολή του προστίμου δεν απαλλάσσει τον φορέα από την υποχρέωση να παραδώσει, κατά την επιστροφή δικαιωμάτων για το επόμενο ημερολογιακό έτος, δικαιώματα για ποσότητες εκπομπών ίσες με τις καθ’ υπέρβαση εκπομπές.

Υπάρχει μέριμνα και για “name and shame” ρύθμιση, καθώς η αρμόδια αρχή μεριμνά για τη δημοσίευση των ονομάτων των ναυτιλιακών εταιρειών που έχουν παραβιάσει απαιτήσεις για την παράδοση επαρκών δικαιωμάτων δυνάμει της ΚΥΑ.

Ειδικά για τις ναυτιλιακές εταιρείες, ιδιαίτερη σημασία έχει και το άρθρο 44 παρ. 2 στοιχείο γ’ της ΚΥΑ και οι εκεί αναφερόμενες δρακόντειες κυρώσεις. Πιο συγκεκριμένα, προβλέπεται ότι σε κάθε ναυτιλιακή εταιρεία που παραβαίνει, με πράξη ή παράλειψη, τις διατάξεις του άρθρου 13 της ΚΥΑ (υποβολή εκθέσεων) καθώς και τις διατάξεις των Κανονισμών (ΕΕ) και των αποφάσεων (ΕΕ) που έχουν εκδοθεί ή εκδίδονται σε εφαρμογή και εκτέλεση της Οδηγίας 2003/87 (όπως αυτή ισχύει), επιβάλλονται με απόφαση του Προϊσταμένου της Γενικής Διεύθυνσης Περιβαλλοντικής Πολιτικής, μετά από αιτιολογημένη εισήγηση της αρμόδιας αρχής και γνώμη του Υπουργείου Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής και εφόσον προηγηθεί ακρόαση του παραβάτη, οι ακόλουθες κυρώσεις.

Πρώτον, πρόστιμο για κάθε παράβαση από 20.000 έως 50.000 ευρώ. Δεύτερον, σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με τις υποχρεώσεις παράδοσης για δύο ή περισσότερες διαδοχικές περιόδους αναφοράς και όταν δεν έχει επιτευχθεί συμμόρφωση με τη λήψη άλλων μέτρων επιβολής, η αρμόδια αρχή του κράτους μέλους του λιμένα εισόδου μπορεί, αφού δώσει στην οικεία ναυτιλιακή εταιρεία τη δυνατότητα να υποβάλει τις παρατηρήσεις της, να εκδώσει διαταγή εκδίωξης η οποία κοινοποιείται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ασφάλεια στη Θάλασσα (ΕΟΑΘ), στα λοιπά κράτη μέλη και στο οικείο κράτος σημαίας.

Η έκδοση διαταγής εκδίωξης συνεπάγεται ότι όλα τα κράτη μέλη, εξαιρουμένου του κράτους μέλους του οποίου τη σημαία φέρει το πλοίο, αρνούνται την είσοδο σε οποιονδήποτε από τους λιμένες τους σε πλοία τα οποία βρίσκονται υπό την ευθύνη της οικείας ναυτιλιακής εταιρείας έως ότου η ναυτιλιακή εταιρεία εκπληρώσει τις υποχρεώσεις παράδοσης δικαιωμάτων.

Όταν το πλοίο φέρει τη σημαία κράτους μέλους και εισέρχεται ή βρίσκεται σε έναν από τους λιμένες του, το εν λόγω κράτος μέλος, αφού δώσει στην οικεία ναυτιλιακή εταιρεία τη δυνατότητα να υποβάλει τις παρατηρήσεις της, προβαίνει στην κράτηση του πλοίου έως ότου η ναυτιλιακή εταιρεία εκπληρώσει τις υποχρεώσεις παράδοσης δικαιωμάτων.

Τρίτον, σύμφωνα με την ΚΥΑ, όταν πλοίο ναυτιλιακής εταιρείας βρίσκεται σε έναν από τους λιμένες του κράτους μέλους σημαίας, το εν λόγω κράτος μέλος, αφού δώσει στην ναυτιλιακή εταιρεία τη δυνατότητα να υποβάλει τις παρατηρήσεις της, μπορεί να εκδώσει διαταγή απαγόρευσης απόπλου έως ότου η ναυτιλιακή εταιρεία εκπληρώσει τις υποχρεώσεις παράδοσης που της επιβάλλονται. Ενημερώνει σχετικά την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τον ΕΟΑΘ και τα άλλα κράτη μέλη.

Κατά την επιλογή και επιβολή των παραπάνω κυρώσεων, λαμβάνονται υπόψη, η σοβαρότητα της παράβασης, η τυχόν επαναλαμβανόμενη μη συμμόρφωση στις υποδείξεις της αρμόδιας αρχής, οι παρόμοιες παραβάσεις στο παρελθόν, το μέγεθος ναυτιλιακής εταιρείας αξιολογούμενου ανάλογα με τον αριθμό των πλοίων υπό την ευθύνη της, καθώς και ο βαθμός υπαιτιότητας.

Κλείνοντας, είναι πρόδηλο ότι είναι απαραίτητη η έγκαιρη συμμόρφωση των ναυτιλιακών εταιρειών με όλο το ενωσιακό πλαίσιο περί ΣΕΔΕ, καθώς οι συνέπειες παραβίασης είναι σοβαρότατες, τόσο από άποψη οικονομική όσο και ως πλήγμα στην περιβαλλοντική (κοινωνική) τους ευθύνη.

Ο κ. Δημήτριος Κυριαζής είναι Επίκουρος Καθηγητής της Νομικής Σχολής ΑΠΘ και Δικηγόρος Αθηνών παρ’ Αρείω Πάγω (“Kyriazis Law Offices”, dkyriazis@kyriazislaw.com)