Μπορεί μια κατακερματισμένη Ευρώπη να συνεχίσει να ευημερεί;

Τι έχουν κάνει οι Ρωμαίοι για εμάς; Στο βιβλίο των Monty Python, «Η ζωή του Μπράιαν» , οι απαντήσεις περιλάμβαναν υδραγωγεία, λουτρά και ειρήνη. Τι θα γινόταν όμως αν η σωστή απάντηση ήταν: «η αυτοκρατορία τους έπεσε»; Εν ολίγοις, ο μετασχηματιστικός ρόλος της δυτικής Ευρώπης στην παγκόσμια ιστορία οφείλεται στην απουσία μιας πανευρωπαϊκής αυτοκρατορίας. Αυτό δημιούργησε αυτό που ο ιστορικός Βάλτερ Σάιντελ αποκαλεί «ανταγωνιστικό κατακερματισμό» της δυτικής Ευρώπης. Ο ανταγωνισμός οδήγησε στις εμπορικές, πνευματικές, τεχνολογικές, νομικές και πολιτικές αλλαγές που οδήγησαν τελικά στη βιομηχανική επανάσταση. Στη συνέχεια, όλα άλλαξαν.

Το όφελος του κατακερματισμού είναι η κεντρική ιδέα του βιβλίου του Scheidel “Escape from Rome”, που εκδόθηκε το 2019. Η ιδέα δεν ήταν καινούργια. Αλλά ο Scheidel την έφερε στη ζωή, βασίζοντας την πρόοδο της δυτικής Ευρώπης στην αδυναμία οποιασδήποτε μεταγενέστερης δύναμης να επαναλάβει αυτό που έκανε η Ρώμη. Σε αντίθεση με την Κίνα, τη Μέση Ανατολή ή την Ινδία, η στιβαρή αυτοκρατορία δεν επέστρεψε ποτέ.

Για 1.500 χρόνια, τα ευρωπαϊκά κράτη ανταγωνίζονταν μεταξύ τους. Σκεφτείτε το αυτό ως τη θεωρία της ευρωπαϊκής ιστορίας με τίτλο «οι σκορπιοί σε ένα μπουκάλι». Οι σκορπιοί χρειάζονταν να αναπτύξουν δηλητηριώδη κεντρίσματα για να επιβιώσουν και να ευημερήσουν σε αυτό το άγριο περιβάλλον. Το έκαναν αυτό — τόσο πολύ μάλιστα, που ένα μικρό ευρωπαϊκό νησί κατέκτησε μεγάλο μέρος του κόσμου και ξεκίνησε τη βιομηχανική επανάσταση. Ορισμένα κράτη αποχώρησαν από τον ανταγωνισμό. Αλλά οι καινοτομίες και οι ιδέες που καταπιέζονταν σε ορισμένα μέρη απλώς μεταφέρθηκαν αλλού.

Οι Ευρωπαίοι δημιούργησαν αυτοκρατορίες στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά όχι στην Ευρώπη. Αυτό, υποστηρίζει ο Scheidel, είναι αυτό που είχε σημασία. Αντιπαραβάλλει τον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό με την αυτοκρατορική στασιμότητα αλλού. Οι κινεζικές και οι ρωμαϊκές αυτοκρατορίες είχαν κοινό, γράφει, «κάποιο βαθμό ολοκλήρωσης της αγοράς και άνισα κατανεμημένη… ανάπτυξη… περιορισμένη από τη χαμηλή κρατική ικανότητα, την διάχυτη καταπάτηση των ελίτ και την κοσμική έλλειψη καινοτομίας, σχηματισμού ανθρώπινου κεφαλαίου και ανάπτυξης με γνώμονα την καινοτομία κατά τον Schumpeter». Οι αυτοκρατορίες παρείχαν ειρήνη, για ένα διάστημα, αλλά ήταν μηχανές εξαγωγής προσόδων. Στην Ευρώπη, τέτοια καθεστώτα ηττήθηκαν από εκείνα που προώθησαν με επιτυχία την καινοτομία.

Γιατί η Ευρώπη παρέμεινε κατακερματισμένη; Η απάντηση φαίνεται να είναι η γεωγραφία – βουνά και θάλασσες. Οι εύφορες περιοχές που μπορούσαν να υποστηρίξουν μεγάλους πληθυσμούς και έτσι να πληρώνουν υψηλούς φόρους δεν ήταν ούτε πολύ μεγάλες ούτε πολύ κοντά. Η σχετική στρατιωτική αποτελεσματικότητα της Ρώμης δεν αναπαραγόταν.

Τον 19ο και 20ό αιώνα, οι οικονομίες της δυτικής Ευρώπης αναπτύχθηκαν δραματικά: το 2022, το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ της δυτικής Ευρώπης ήταν 19 φορές μεγαλύτερο από αυτό που ήταν 200 χρόνια πριν. Το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε επίσης, από 36 το 1820 σε 82 το 2020. Η επανάσταση εξαπλώθηκε από την Ευρώπη σε όλο τον κόσμο. Οι ΗΠΑ αποτελούν την κορυφαία οικονομία στον κόσμο από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Πιο πρόσφατα, η ευημερία της Κίνας έχει εκτοξευθεί. Ο κόσμος έχει μεταμορφωθεί. Είναι πολύ πλουσιότερος.

Οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν επίσης ανοίξει δυνατότητες για έντονο παγκόσμιο ανταγωνισμό. Αυτό έχει τεράστιες επιπτώσεις. Μέχρι πρόσφατα, η μόνη τεχνολογικά προηγμένη οικονομία ηπειρωτικής κλίμακας ήταν αυτή των ΗΠΑ. Η Σοβιετική Ένωση προσπάθησε να γίνει μία, αλλά απέτυχε, εκτός από τον στρατιωτικό τομέα. Σήμερα, ωστόσο, η Κίνα είναι μια τέτοια δύναμη. Και η Ινδία μπορεί να γίνει μία. Σήμερα, λοιπόν, το «μπουκάλι» είναι ο κόσμος, όχι η Ευρώπη, και οι πιο επικίνδυνοι σκορπιοί έχουν το ίδιο μέγεθος με τις παλιές αυτοκρατορίες: μάλιστα, μία από αυτές, η Κίνα, είναι το παραδειγματικό παράδειγμα μιας αρχαίας αυτοκρατορίας.

Πού οδηγεί αυτό την Ευρώπη, την πηγή αυτής της επανάστασης; Ο πληθυσμός της ΕΕ είναι 450 εκατομμύρια, πολύ μικρότερος από αυτόν της Κίνας, πόσο μάλλον της Ινδίας, αλλά σημαντικά μεγαλύτερος από αυτόν των ΗΠΑ. Σε ΙΑΔ (Ισοτιμία Αγοραστικής Δύναμης), η οικονομία της είναι μικρότερη από εκείνη των ΗΠΑ και της Κίνας, αλλά εξακολουθεί να είναι πολύ μεγάλη. Ωστόσο, όπως σημειώνεται στην έκθεση Ντράγκι και επίσης στο « Το Σύνταγμα της Καινοτομίας », μια πρόσφατη εργασία των Λουίς Γκαρικάνο, Μπενγκτ Χόλμστρομ και Νικολά Πετίτ, η ΕΕ και η Ευρωζώνη υστερούν σε παραγωγικότητα. Δυσκολεύονται επίσης να κινητοποιήσουν τους οικονομικούς και δημογραφικούς πόρους τους, αν και πολύ μεγαλύτερους από αυτούς της Ρωσίας, για να εγγυηθούν τη δική τους ασφάλεια χωρίς την προστασία της αμυντικής ομπρέλας των ΗΠΑ.

Ίσως η ΕΕ να μπορεί να κάνει αυτό που πρέπει να κάνει, παρόλο που η ιστορία του κατακερματισμού της θα την καθιστά πάντα περισσότερο μια αντιμαχόμενη ένωση κυρίαρχων παρά ένα κυρίαρχο κράτος. Αυτή, όπως υποστηρίζει η προαναφερθείσα εργασία, ήταν η υπόσχεση της «ενιαίας αγοράς»: πρέπει απλώς να προσπαθήσει περισσότερο. Κάποιος μπορεί επίσης να υποστηρίξει ότι αυτό ισχύει και για την πρόκληση της ασφάλειας.

Ωστόσο, αυτό δεν είναι απολύτως πειστικό. Η κυριαρχία, η εθνική ταυτότητα, η πολιτική και η φορολογία (μια έκφραση των άλλων) παραμένουν σταθερά εθνικά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς ήταν τόσο δύσκολη. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο για την άμυνα, όπου η έλλειψη συντονισμού καθιστά αναπόφευκτη την ελεύθερη πρόσβαση.

Επιπλέον, οι οικονομίες κλίμακας, φάσματος και, πάνω απ’ όλα, η συσσωμάτωση παίζουν τεράστιο ρόλο στις πιο προηγμένες σύγχρονες τεχνολογίες. Σίγουρα δεν είναι τυχαίο, όπως σημειώνει ο Paul Krugman , ότι η ψηφιακή επανάσταση έχει συγκεντρωθεί στη Silicon Valley. Θα αποδέχονταν (ή θα μπορούσαν να σχεδιάσουν) οι Ευρωπαίοι ένα τέτοιο υπερσύμπλεγμα; Πρέπει κανείς να το αμφισβητήσει.

Αν ναι, και αν αυτό επηρεάζει όχι μόνο την παραγωγικότητα, αλλά και την ικανότητα υπεράσπισης της ασφάλειάς της, τότε το συμπέρασμα θα μπορούσε να είναι ότι η Ευρώπη υποφέρει τώρα από ένα παράδοξο της ιστορίας της: ο κατακερματισμός που έκανε τα κράτη της ισχυρά και πλούσια αποτελεί, στον νέο κόσμο, εμπόδιο για την παραμονή τους σε αυτό το επίπεδο. Σε μια εποχή υπερδυνάμεων σε ηπειρωτική κλίμακα, ο ευρωπαϊκός κατακερματισμός μπορεί να αποτελέσει ένα ανυπέρβλητο μειονέκτημα.

Ωστόσο, υπάρχει και μια πιο ευτυχισμένη πιθανότητα. Η αυτοκρατορική οστεοποίηση παραμένει απειλή για τα τεράστια κράτη. Το βλέπουμε αυτό στην υπερσυγκεντρωτική κινεζική εξουσία και στην απόπειρα δημιουργίας μιας διεφθαρμένης απολυταρχίας στις ΗΠΑ. Ίσως, οι Ευρωπαίοι θα έπρεπε να παραμείνουν ευχαριστημένοι που η Ρώμη έπεσε, και παρά τις πολλές προσπάθειες, δεν επέστρεψε ποτέ.