Στη χώρα που γέννησε την Mercedes και τη Deutsche Bank, στη Γερμανία, η πραγματική μηχανή που κινεί τα πάντα δεν είναι μόνο οι βιομηχανίες και οι εξαγωγές, αλλά μια στριφνή, νομικά καλοστημένη γραφειοκρατία.
Και αυτή η μηχανή, παρά το μεγαλείο της, αρχίζει να μπλοκάρει την πρόοδο.
Η γέννηση της γραφειοκρατικής παράδοσης στη Γερμανία
Στα τέλη του 19ου αιώνα, κατά την περίοδο που οι Γερμανοί ίδρυαν εταιρείες όπως η AEG και η Mercedes, σχηματιζόταν παράλληλα ένα μοναδικό γραφειοκρατικό σύστημα, αναφέρει σε θέμα του ο Economist.
Στην Πρωσία, η γραφειοκρατία δανείστηκε την πειθαρχία του στρατού και εξελίχθηκε σε ένα αυστηρά νομικό δίκτυο κανόνων.
Όπως είχε κάποτε πει ο «πατέρας» της Κοινωνιολογίας Max Weber, το κράτος και οι δικηγόροι βρίσκονταν σε μια σύμπλευση απέναντι στο κοινοβούλιο και τους φιλελεύθερους μεταρρυθμιστές. Το αποτέλεσμα ήταν ένα κράτος που κυβερνούσε κυρίως με νόμους και κανόνες, μόνο κατανοητούς από ειδικούς και δικηγόρους.
Όπως εξηγεί ο Economist, o βασιλιάς και η γραφειοκρατία του ήθελαν να κυβερνούν χωρίς να παρεμποδίζονται από δημοκρατικές ενοχλήσεις. Το κοινοβούλιο ήθελε ένα κράτος που να περιορίζεται από νόμους. Το αποτέλεσμα ήταν ένας συμβιβασμός με τη μορφή ενός πολύπλοκου μηχανισμού βασισμένου σε κανόνες, τον οποίο μόνο οι δικηγόροι μπορούσαν να χειριστούν και από τον οποίο προήλθε η σύγχρονη γραφειοκρατία της Γερμανίας.
Ο μηχανισμός αυτός καταργήθηκε από τον Αδόλφο Χίτλερ τη δεκαετία του 1930, αλλά επανήλθε με δύναμη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. «Το μονοπώλιο των δικηγόρων… βασίζεται στην ιδέα ότι, σε ένα κράτος που διέπεται από το νόμο, η διοίκηση είναι πάνω απ’ όλα η εφαρμογή των νόμων», έγραψε ο νομικός Ερνστ Φράνκελ τη δεκαετία του 1950.
Ένα τέτοιο μονοπώλιο εξακολουθεί να υπάρχει.
Ο ρόλος των δικηγόρων σήμερα
Η γραφειοκρατία δεν είναι απλώς ένα ιστορικό κατάλοιπο.
Στη Γερμανία, σχεδόν οι μισές θέσεις-κλειδιά σε ομοσπονδιακές υπηρεσίες και υπουργεία καταλαμβάνονται από δικηγόρους, ποσοστό πολύ υψηλότερο από τη Γαλλία και τη Βρετανία. Όσοι ανέβηκαν σε αυτά τα αξιώματα έχουν μάθει να αποφεύγουν λάθη και κινδύνους, δημιουργώντας μια κουλτούρα φόβου απέναντι σε οποιαδήποτε παρέκκλιση από τον κανόνα.
Σχεδόν οι μισές θέσεις-κλειδιά σε ομοσπονδιακές υπηρεσίες και υπουργεία καταλαμβάνονται από δικηγόρους
Η επίπτωση είναι ορατή: μόνο τα τελευταία τρία χρόνια, οι γερμανικές επιχειρήσεις προσέλαβαν 325.000 υπαλλήλους μόνο για να συμμορφωθούν με τους κανονισμούς.
Γραφειοκρατία εν καιρώ κρίσης
Το μοντέλο αυτό λειτούργησε καλά όταν η εξαγωγική μηχανή της Γερμανίας δούλευε ασταμάτητα.
Στην κρίση του ευρώ το 2012, το Υπουργείο Οικονομικών, σχεδόν εξ ολοκλήρου γεμάτο δικηγόρους, εστίασε στις παραβάσεις των νόμων από την Ελλάδα και άλλες χώρες, αγνοώντας οικονομικές λύσεις που θα μπορούσαν να μετριάσουν την κρίση.
Ακόμα και το 2022, η αντικατάσταση του ρωσικού φυσικού αερίου απαιτούσε την υπερπήδηση πολλών γραφειοκρατικών εμποδίων.
Το εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη
Μελέτες δείχνουν ότι αν η Γερμανία είχε εφαρμόσει μεγάλες μεταρρυθμίσεις μειώνοντας τη γραφειοκρατική επιβάρυνση το 2015, το ΑΕΠ ανά κάτοικο θα ήταν 4% υψηλότερο το 2022.
Ο λόγος; Η γραφειοκρατία έχει πλέον γίνει αυτοσκοπός, και όχι εργαλείο παραγωγικότητας. Οι διαδικασίες είναι αργές, οι αποφάσεις διστακτικές και η καινοτομία δυσχερής.
Η γραφειοκρατία έχει πλέον γίνει αυτοσκοπός, και όχι εργαλείο παραγωγικότητας
Προσπάθειες εκσυγχρονισμού
Τον Δεκέμβριο, η κυβέρνηση συμφώνησε σε ένα σχέδιο εκσυγχρονισμού του κρατικού μηχανισμού, που περιλαμβάνει αυστηρά χρονοδιαγράμματα για εγκρίσεις και περιορισμό της «χρυσής επικαλύψεως» των ευρωπαϊκών κανόνων.
Στόχος είναι να δημιουργηθεί χώρος για πειραματισμό και να μειωθεί η υπερβολική επιρροή των δικηγόρων. Όπως λέει στον Economist ο πρώην επικεφαλής του συμβουλίου οικονομικών εμπειρογνωμόνων της κυβέρνησης Christoph Schmidt, χρειάζεται «το αντίθετο από τις νομικά απόρθητες διαδικασίες που μας καθυστερούν».
Το μέλλον της γερμανικής γραφειοκρατίας
Οι αλλαγές δεν θα έρθουν εύκολα. Ο ίδιος ο κρατικός μηχανισμός συχνά αντιστέκεται σε οποιαδήποτε νέα πρωτοβουλία.
Όμως η ανάγκη είναι επείγουσα: η οικονομία παραμένει σε στασιμότητα, ο πληθυσμός γερνά, και η χώρα δεν μπορεί να περιμένει να κινηθεί μόνο με ασφαλείς, νομικά ελεγμένες αποφάσεις.
Η Γερμανία πρέπει να ξεκινήσει το «σκληρό, αργό τρύπημα των σκληρών σανίδων» που περιέγραψε ο Weber, για να ανοίξει τον δρόμο σε μια πιο ευέλικτη και καινοτόμο δημόσια διοίκηση.
