Ανάπτυξη και Aσφαλιστικό: Tα ερωτηματικά

Τα τελευταία δέκα χρόνια βιώσαμε σημαντικότατες ανατροπές, χωρίς να επιδιώξουμε πραγματικά να δούμε τα αίτιά τους. Το Ασφαλιστικό ήταν κεντρικός παράγοντας στις εξελίξεις αυτές. Στα χρόνια πριν, αλλά και μετά, το 2009, οι θορυβώδεις γενιές της Μεταπολίτευσης επέβαλαν στις επόμενες γενιές το σισύφειο κόστος τόσο της δανειακής ευημερίας τους των τελευταίων δεκαετιών, όσο και των συγκριτικά ικανοποιητικών εισοδηματικών συνθηκών που ήθελαν να έχουν ως συνταξιούχοι.

Σήμερα, το νέο στοιχείο του Ασφαλιστικού είναι ότι έχει αναδειχθεί σε πηγή νέων σημαντικών προβλημάτων, ενώ, ταυτόχρονα, αποτελεί τμήμα ενός συνολικότερου πλέγματος απειλών, όπως κλιματική αλλαγή, γήρανση, τεχνολογικές ανατροπές, αναπτυξιακή καχεξία, οι οποίες συνυπάρχουν, αλληλοεπηρεάζονται και συν-διαμορφώνουν την πραγματικότητα της τρέχουσας δεκαετίας. Είναι διαφορετικό αν μια κοινωνία είναι αντιμέτωπη με ένα μεγάλο πρόβλημα ή με περισσότερα μαζί.

Οπως μου επισήμανε ένας συνάδελφος, ο κίνδυνος των πολλαπλών και απρόβλεπτων απειλών είναι να αυξάνεται το βάρος του βράχου σε κάθε νέα προσπάθεια, μέχρι που, κάποια στιγμή, ο Σίσυφος να μην μπορεί να φτάσει καν στην κορυφή. Το βάρος του προβλήματος φαίνεται μέσα από τις ακόλουθες επιλεκτικές σχέσεις:

α) Οι κρατικές δαπάνες για τα ελλείμματα του Ασφαλιστικού και τις συντάξεις τριπλασιάστηκαν από 6,5 δισ. ευρώ το 2000 σε 19 δισ. ευρώ το 2019. Αθροιστικά για την εικοσαετία 2000-2018 οι δαπάνες αυτές έφτασαν τα 288 δισ. ευρώ, όταν η αντίστοιχη συνολική αύξηση του δημόσιου χρέους ήταν 300 δισ. ευρώ (μαζί με το κούρεμα των 100 δισ. ευρώ του 2012). Οι δαπάνες αυτές αντιπροσώπευαν δηλαδή σχεδόν το 100% της συνολικής αύξησης του δημόσιου χρέους όλης αυτής της περιόδου.

β) Λόγω αδυναμίας πρόσβασης σε διεθνή δάνεια, μετά το 2010, η χρηματοδότηση του Ασφαλιστικού στην τελευταία δεκαετία στηρίχθηκε σε μια σημαντική αύξηση των φόρων στα μεσαία και χαμηλά στρώματα. Το 2019, οι κρατικές επιχορηγήσεις και δαπάνες για συντάξεις αντιστοιχούσαν στο 100% των εσόδων από τον φόρο εισοδήματος φυσικών και νομικών προσώπων, έναντι 65% περίπου το 2000. Το 2020, το ποσοστό αυτό εκτινάχθηκε στο 160%. Τους φόρους που χρηματοδοτούν συντάξεις, τους πληρώνουν ακόμα και τα φτωχότερα στρώματα, οι άνεργοι, οι κοινωνικά ανήμποροι, με τον ΦΠΑ, τη ΔΕΗ, τα τέλη κοινωφελών υπηρεσιών ή και τον φόρο εισοδήματος, αν το εισόδημα ξεπερνά το αφορολόγητο όριο.

γ) Το 2008, οι δημόσιες δαπάνες για το Ασφαλιστικό αντιπροσώπευαν το 33% των συνολικών επενδύσεων της χώρας. Σήμερα το ποσοστό αυτό έφτασε το 119%. Το τρίπτυχο αποταμίευση – κατανάλωση – επενδύσεις, που αποτελεί τον κεντρικό μοχλό της αναπτυξιακής μας διαδικασίας, βρίσκεται στο χειρότερο σημείο όλης της Ευρωπαϊκής Ενωσης, όπως και ο δείκτης σύγκλισης της χώρας.

δ) Ασφαλιστικό και ανάπτυξη συνδέονται με μια αλυσίδα επιδράσεων. Τα μεγάλα ελλείμματα του Ασφαλιστικού μετατρέπονται σε μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα και χρέος, σε φόρους και περικοπές δημόσιων επενδύσεων και άλλων κοινωνικών δαπανών (ανεργία, υγεία), πλήττοντας την καρδιά της ανάπτυξης, με επιπτώσεις στην απασχόληση, τους μισθούς και τις επενδύσεις. Σήμερα, μετά την οικονομική κρίση και την πανδημία του 2020, ορισμένες πτυχές της οικονομίας αντιστοιχούν στα επίπεδα περίπου του 2002, ενώ άλλες είναι σε πρωτόγνωρα προβληματικά επίπεδα. Η ανάπτυξη της χώρας γίνεται όλο και πιο εξαρτημένη από δάνεια. Από την άλλη πλευρά, έχουν οικοδομηθεί ισχυρές πιέσεις για συνεχή μεταφορά σημαντικών πόρων στο συνταξιοδοτικό σύστημα, προκειμένου να μην καταρρεύσουν κοινωνικές προσδοκίες και προκληθεί μια νέα κοινωνική αποσταθεροποίηση. Ετσι, το πρόβλημα γίνεται όλο και μη-αναστρέψιμο, δημιουργώντας στην κοινωνία την αίσθηση μιας αβεβαιότητας για νέα υπερχρέωση και απρόβλεπτες εξελίξεις.

Οι παραπάνω σχέσεις είναι εξαιρετικά προβληματικές, αν και για άλλους φυσιολογικές. Πάντως, η συνέπεια όλων αυτών των πολυεπίπεδων αποσταθεροποιήσεων σε συνδυασμό με την κοινωνική και οικονομική δυστοπία των τελευταίων δώδεκα περίπου ετών έχει διαμορφώσει νέες μορφές κοινωνικών εντάσεων, με ευρύτερες προεκτάσεις. Οταν όλοι βιώνουν πόσο δύσκολη είναι η σημερινή πραγματικότητα και οι προοπτικές, είναι εύκολο να συσσωρεύονται στις νεότερες ηλικίες, και ιδιαίτερα στην πλειοψηφία που αισθάνεται πιο εκτεθειμένη, συναισθήματα αποξένωσης και αντιδράσεις ενάντια στις mainstream πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις, και αμφισβήτηση αξιών και ιδεολογιών. Η εξάρτηση από τον μπαμπά και τη γιαγιά δεν είναι το ειδυλλιακό όνειρο ενός νέου ανθρώπου.

Ομως, κάθε δύσκολη πραγματικότητα που καθορίζει το μέλλον των νέων γενεών, για να γίνει αποδεκτή από αυτές, προϋποθέτει μια ηθική βάση. Ποιος μπορεί να πει ποια είναι η ηθική νομιμοποίηση του σημερινού ασφαλιστικού συστήματος και των πολύμορφων επιπτώσεών του απέναντι σε μεγάλο τμήμα των νέων γενεών, οι οποίες με το που ενηλικιώνονται αντιμετωπίζουν αδιέξοδα και φέρουν το βάρος των πολλαπλών συνεπειών από επιλογές που κάναμε στο παρελθόν; Τι κάνουμε για τα ζητήματα αυτά; Στην ουσία, το ερώτημα δεν είναι πού πάει το Ασφαλιστικό, αλλά πού πάει η χώρα με όλα τα σημερινά δεδομένα και το Ασφαλιστικό στη σημερινή κατάσταση. Πόση είναι η επίδραση του πρωτόγνωρα υψηλού ελλείμματός του; Γιατί συνεχώς πάμε λίγα βήματα εμπρός και πολλά πίσω; Τι κρατάει τη χώρα κολλημένη στα ίδια; Νοοτροπίες, αντιλήψεις, συμπεριφορές, ιδεοληψίες;

Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Η ερώτηση – συχνά και πολλών από όσους συστηματικά παραμέριζαν κάθε πρόταση αποτροπής της αρνητικής δυναμικής που διαφαινόταν – πάντα είναι: ποια είναι η πρόταση. Παραφράζοντας λίγο την απάντηση του Humpty Dumpty στην «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων», θα απαντήσω, ότι όταν αυτός που ρωτάει δεν ξέρει πού θέλει να πάει και, πολύ περισσότερο, αν δεν θέλει να πάει πουθενά αλλού εκτός από εκεί όπου έφτασε, η απάντηση δεν έχει σημασία. Το Ασφαλιστικό έχει εξελιχθεί σε τόσο μεγάλο πρόβλημα, ώστε, πλέον, καμία πολιτική δύναμη δεν θέλει όχι να το αγγίξει, αλλά ούτε καν να το αναφέρει.

Ουσιαστικές αλλαγές θα είναι επώδυνες. Αδράνεια θα έχει τις δικές της επώδυνες επιπτώσεις, που θα αφορούν τον πληθυσμό των νέων, το ενάμισι εκατομμύριο άνεργους και υποαμειβόμενους, τα φτωχά νοικοκυριά και το σύνολο της κοινωνίας, που προχωρά με μικρά βήματα, αλλά οπισθοδρομεί κάθε τόσο με άλματα.

Θα ρωτήσει κανείς, πώς μπορεί με τα χθεσινά και σημερινά δύσκολα δεδομένα να παρέμβει ξανά σε ένα τόσο επώδυνο πρόβλημα. Ισως να πρέπει να σκεφτεί, ότι αφενός η πραγματικότητα, εδώ και καιρό, είναι ακόμα πιο επώδυνη για το ένα εκατομμύριο ανέργων, τους εκατοντάδες χιλιάδες υποαμειβόμενους σε μερική απασχόληση, τα φτωχά νοικοκυριά και το σύνολο της κοινωνίας, που προχωρά με αναιμικές επιδόσεις, αλλά κάθε τόσο οπισθοδρομεί με άλματα, και αφετέρου, ότι μάλλον δεν θα προκύψει καμία νέα στιγμή στα επόμενα χρόνια στην οποία το πρόβλημα θα μπορεί να αντιμετωπιστεί πιο εύκολα. Διέξοδοι υπάρχουν; Υπάρχουν, και, από συλλογική οπτική, μια διέξοδος είναι διαφορετική από ένα αδιέξοδο. Αλλά έχουν διαφορετικό κόστος απ’ ό,τι αν είχαν επιλεγεί έγκαιρα.

To κείμενο είναι από πρόσφατη διαδικτυακή εκδήλωση του ΕΛΙΑΜΕΠ με θέμα «Ασφαλιστικό – ανάπτυξη – μακροοικονομία: Οι διασυνδέσεις»

Ο Τάσος Γιαννίτσης είναι ομότιμος καθηγητής και πρώην υπουργός