Κρίση και αλλαγή: το δικαίωμα των Ελλήνων πολιτών να ψηφίζουν στο εξωτερικό

Τον Δεκέμβριο του 2019, η Βουλή των Ελλήνων ενέκρινε, με συντριπτική πλειοψηφία (288 από τους 300 βουλευτές), ένα νομοσχέδιο που επέτρεπε στους Έλληνες της διασποράς να ασκήσουν το δικαίωμα ψήφου από τον τόπο κατοικίας τους. Από το 1975, η Ελλάδα είχε καθορίσει ως συνταγματικό δικαίωμα για όλους τους Έλληνες πολίτες της που διέμεναν στο εξωτερικό, να ψηφίζουν στις εθνικές εκλογές, υπό την προϋπόθεση ότι θα επέστρεφαν στην Ελλάδα για να ψηφίσουν αυτοπροσώπως την ημέρα των εκλογών. Ως εκ τούτου, η υιοθέτηση του νόμου το 2019 για τη διευκόλυνση της ψήφου της διασποράς στο εξωτερικό, ο οποίος καθόρισε τους όρους που επιτρέπουν την άσκηση αυτού του δημοκρατικού δικαιώματος, υπήρξε καθοριστική στιγμή για την πολιτική διασύνδεση της ελληνικής διασποράς με την πατρίδα.

Το γεγονός ότι αυτή η αλλαγή συντελέστηκε 44 χρόνια μετά την πρώτη εισαγωγή του δικαιώματος στο Ελληνικό Σύνταγμα, δεν συνιστά απλώς χρονολογική σύμπτωση, αλλά είχε να κάνει με έναν αριθμό απαραίτητων και επαρκών συνθηκών που οδήγησαν σε αυτήν. Μετά από έρευνα της περιόδου 2009-2019 στα πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής στα πλαίσια του προγράμματος για την Ελληνική διασπορά στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Greek Diaspora Project), υποστηρίζουμε ότι η μακρά οικονομική κρίση στην Ελλάδα, που προκάλεσε ένα νέο κομματικό – πολιτικό τοπίο και ένα σημαντικό κύμα μετανάστευσης του ελληνικού εργατικού δυναμικού (σχεδόν μισού εκατομμυρίου ανθρώπων), ήταν μια κρίσιμη εξέλιξη, η οποία οδήγησε τα ελληνικά πολιτικά κόμματα να ασπαστούν μια πιο «περιεκτική» ερμηνεία της έννοιας της διασποράς.

Το επιχείρημα στηρίζεται σε τρεις κύριες προτάσεις. Πρώτον ότι η κρίση λειτούργησε ως «κρίσιμη συγκυρία» με δυναμική μετασχηματισμού. Δεύτερον, ότι τα πολιτικά κόμματα ήταν οι κύριοι δρώντες που επηρεάστηκαν περισσότερο από αυτήν την αλλαγή. Τρίτον, ότι η διαδεδομένη διεθνής πρακτική για τη διασπορική ψήφο άσκησε κανονιστική πίεση στην Ελλάδα για να διευκολύνει τη ψήφο της διασποράς.

Υποστηρίζουμε ότι η περίοδος μετά το 1975 και πριν από το 2009 που ήταν μια μακρά περίοδος ανάπτυξης, επιστροφής μεταναστών και ομογενών, και δικομματικής πολιτικής σταθερότητας (Νέας Δημοκρατίας / ΠΑΣΟΚ), μέσω μιας βολικής πελατειακής πρακτικής με τη υποστήριξη επιστροφής των ομογενών για να ψηφίσουν στην Ελλάδα, δεν παρείχαν επαρκή πίεση για να αναπτυχθεί και να διευκολυνθεί η ψήφος της διασποράς, οδηγώντας έτσι σε μια μη δημοκρατική πρακτική ευρύτερου αποκλεισμού των απόδημων και «επιλεκτικής» ένταξης. Οι προηγούμενες προσπάθειες υιοθέτησης του νόμου το 2001 και το 2009 έδειξαν ότι δεν ήταν εφικτό να επιτευχθεί πλειοψηφία των 200 βουλευτών, η οποία ήταν απαραίτητη για την τροποποίηση του Συντάγματος ώστε να διευκολυνθεί η ψηφοφορία της διασποράς στο εξωτερικό.

Με βάση την ανάλυση πολιτικού λόγου στα πρακτικά της Βουλής και επιλεγμένων άρθρων των μέσων ενημέρωσης της περιόδου 2009-2019, παρατηρούμε πώς η ψήφος των ομογενών έγινε σταδιακά ένα κεντρικό σημείο αναφοράς στη σχέση μεταξύ των ελληνικών πολιτικών κομμάτων και της διασποράς, ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης μετανάστευσης που έφτασε στο αποκορύφωμά της τα έτη 2012 έως 2015 και δημιούργησε ένα δυνητικά πολιτικά ενεργό, και υβριδικό εκλογικό σώμα που δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Ενώ όλα τα κόμματα συμφώνησαν επί της αρχής της διευκόλυνσης της ψηφοφορίας των ομογενών, το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας ήταν σταθερά ο μεγαλύτερος υποστηρικτής της, υποθέτοντας ότι ο μειούμενος ρόλος του ΠΑΣΟΚ στο πολιτικό τοπίο και οι πιο τεχνοκρατικές και συντηρητικές απόψεις της Νέας Δημοκρατίας, θα συσπείρωναν το μεγαλύτερο μέρος της διασποράς. Συνεπώς συνέχισε να παραπέμπει το ζήτημα στην ειδική κοινοβουλευτική επιτροπή για τη διασπορά. Όμως, η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ ήταν αυτή που εξαναγκάστηκε από τις περιστάσεις και από το ενδιαφέρον της να μεταρρυθμίσει το εκλογικό σύστημα της χώρας, να συγκαλέσει το φθινόπωρο του 2018 μια ειδική επιτροπή για την αναθεώρηση του ζητήματος. Αυτό οδήγησε συνολικά σε μια εντεινόμενη συζήτηση για το θέμα μεταξύ των κομμάτων στον ελληνικό και ομογενειακό Τύπο. Η διεξαγωγή παράλληλων ευρωπαϊκών και εθνικών εκλογών το 2019 προκάλεσε περισσότερη εξωτερική (διεθνική) πίεση επί του θέματος, δεδομένου ότι οι Έλληνες πολίτες στο εξωτερικό διευκολύνθηκαν να ψηφίσουν στις ευρωπαϊκές εκλογές στον τόπο κατοικίας τους αλλά όχι στις εθνικές εκλογές. Να σημειώσουμε επίσης ότι η Ελλάδα ήταν από τις ελάχιστες ευρωπαϊκές χώρες που δεν διευκόλυναν την ψήφο των κατοίκων εξωτερικού. Η άνοδος της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία τον Ιούλιο του 2019 οδήγησε τη νέα κυβέρνηση να προχωρήσει στην υιοθέτηση του νόμου. Η προπαρασκευαστική φάση της νομοθεσίας είναι ενδεικτική όλων των παζαρεμάτων που έγιναν για την επίτευξη ευρύτερης συναίνεσης επί του θέματος.

Η διευκόλυνση της ψήφου της διασποράς, παρά το σημαντικό αριθμό περιορισμών και προϋποθέσεων που υιοθετήθηκαν, επαναπροσδιόρισε επί της αρχής τη σχέση μεταξύ της πατρίδας και της διασποράς. Εν τέλει όμως η επίδραση αυτής της αλλαγής θα φανεί στη φάση εφαρμογής της, στον αριθμό των εγγραφών ομογενών που θα ψηφίσουν στο εξωτερικό, καθώς και πώς οι επιβεβλημένοι περιορισμοί θα επιτρέψουν μια πραγματική διευκόλυνση ή απλά ένα πρόσχημα.

* Όθων Αναστασάκης, Διευθυντής Κέντρου Σπουδών για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη και συντονιστής του Greek Diaspora Project, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης

* Φωτεινή Καλαντζή, Ερευνήτρια Κέντρου Σπουδών για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, Υπότροφος του Ιδρύματος Λεβέντη, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης

Tο πρωτότυπο κείμενο εδώ