Αφγανιστάν – Star Trek εναντίον ιμπεριαλιστικού δόγματος

Project Syndicate

Στις 9 Φεβρουαρίου 1967, ώρες αφότου η Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ βομβάρδισε το λιμάνι της Χαϊφόνγκ και πολλά αεροδρόμια του Βιετνάμ, προβλήθηκε στο κανάλι NBC ένα πολιτικά σημαντικό επεισόδιο του Star Trek. Με τίτλο «The Return of the Archons» (Η επιστροφή των Αρχόντων), το επεισόδιο σηματοδοτεί το ντεμπούτο της Πρωτεύουσας Οδηγίας (Prime Direction) – τον υπέρτατο νόμο της φανταστικής Ενωμένης Ομοσπονδίας Πλανητών και του Αστροστόλου της, που απαγορεύει κάθε σκόπιμη παρέμβαση σε εξωγήινους, πολιτισμούς και κουλτούρες. Σχεδιασμένη το 1966, καθώς ο Πρόεδρος Lyndon B. Johnson έστελνε άλλους 100.000 στρατιώτες στο Βιετνάμ, η Πρωτεύουσα Οδηγία συνιστούσε μια άμεση, αν και καλά καμουφλαρισμένη, ιδεολογική πρόκληση σε ό, τι επρόκειτο να κάνει η αμερικανική κυβέρνηση.

Έχοντας παραμείνει κεντρικό στοιχείο της σειράς Star Trek μέχρι σήμερα, η Πρωτεύουσα Οδηγία είναι ακόμη πιο επίκαιρη τώρα. Οι στρατιωτικές περιπέτειες συνεπάγονται πάντα μια ποικιλία ξεχωριστών ζητημάτων, καθιστώντας δύσκολη την ορθολογική συζήτηση σχετικά με τα πλεονεκτήματά τους. Για παράδειγμα, οι αμερικανικές εισβολές στο Βιετνάμ ή το Αφγανιστάν είχαν κίνητρο από καλές προθέσεις, είτε περισφίγγοντας τον ολοκληρωτισμό είτε σώζωντας γυναίκες από ριζοσπάστες ισλαμιστές; Ή μήπως επικαλέστηκαν αυτές τις προθέσεις για την παροχή πολιτικής κάλυψης για κυνικά οικονομικά ή στρατηγικά κίνητρα; Έκαναν λάθος επειδή οι αμερικανικές δυνάμεις ηττήθηκαν; Ή θα είχαν άδικο ακόμα και αν νικούσαν;

Η ομορφιά της Πρωτεύουσας Οδηγίας είναι ότι διαπερνά αυτόν τον λαβύρινθο της σύγχυσης και της εξαπάτησης: τα κίνητρα του εισβολέα, καλά ή κακά, δεν έχουν καμία σημασία. Η Πρωτεύουσα Οδηγία απαγορεύει την ανάπτυξη ανώτερης τεχνολογίας (στρατιωτικής ή άλλης) με σκοπό την παρέμβαση σε οποιαδήποτε κοινότητα, οποιοδήποτε λαό ή οποιοδήποτε νοήμον είδος. Είναι, μάλιστα, αρκετά δρακόντειο: το προσωπικό του Αστροστόλου πρέπει να το σέβεται ακόμα κι αν του στοιχίσει τη ζωή.

Σύμφωνα με τα λόγια του κυβερνήτη Τζέιμς Τ. Κερκ, «ο πιο επίσημος όρκος του κυβερνήτη του σκάφους είναι ότι θα δώσει τη ζωή του, ακόμη και ολόκληρο το πλήρωμά του, αντί να παραβιάσει την πρωτεύουσα οδηγία». Στο οποίο προσθέτει ο διάδοχός του, ο κυβερνήτης Ζαν Λικ Πικάρντ: «Η πρώτευουσα οδηγία δεν είναι απλώς ένα σύνολο κανόνων. Είναι μια φιλοσοφία… και πολύ σωστή. Η Ιστορία έχει αποδείξει ξανά και ξανά ότι όποτε η ανθρωπότητα παρεμβαίνει… όσο καλή και αγαθή πρόθεση μπορεί να έχει αυτή η παρέμβαση, τα αποτελέσματα είναι πάντοτε καταστροφικά».

Η εδραίωση μιας τέτοιας φιλοσοφίας σε μια συνηθισμένη αμερικανική τηλεοπτική σειρά, και εν μέσω της μεγαλύτερης κλιμάκωσης του πολέμου του Βιετνάμ, ήταν μια τολμηρή κίνηση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επρόκειτο για σκόπιμη κριτική της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Στο επεισόδιο “Patterns of Force” (Μοτίβα Ισχύος) (1968), οι σεναριογράφοι του Star Trek συνέθεσαν έναν κοινωνικό μηχανικό της Ομοσπονδίας, ο οποίος προσπαθεί να βοηθήσει έναν πρωτόγονο πλανήτη να αναπτύξει ενσταλάζοντας στους ανθρώπους του μια ανθρωπιστική στάση, ενώ χτίζει επίσης ένα κράτος με την αποτελεσματικότητα που μόνο ένα αυταρχικό καθεστώς μπορεί να συγκεντρώσει. Η καλοπροαίρετη παρέμβασή του σύντομα διαλύεται καθώς τα πρότυπα εξουσίας που εισήγαγε γεννούσαν θεσμοθετημένο ρατσισμό και ο ανθρωπισμός που προσπαθεί να εκθρέψει συνθλίβεται από ένα καθεστώς που υποστηρίζει τη γενοκτονία.

Οι συγγραφείς του Star Trek δεν ήταν αφελείς ηθικολόγοι ή απομονωτικοί. Κατάλαβαν ότι, όπως συμβαίνει με όλες τις άκαμπτες ηθικές επιταγές, η πρωτεύουσα οδηγία τους δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί άμεσα. Η απλή εμφάνιση σε μια ξένη χώρα ή σε έναν άλλο πλανήτη σήμαινε παρέμβαση με κάποιο τρόπο. Παρόλο που οι αξιωματικοί του Αστροστόλου εμφανίζονται προετοιμασμένοι να πεθάνουν αντί να παραβιάσουν την Πρωτεύουσα Οδηγία, σε πολλές περιπτώσεις η ηθική τους οργή τους κάνει να τον παραβιάσουν ή ακόμα και να την αγνοήσουν. Στο επεισόδιο “A Private Little War” (Ένας ιδιωτικός μικρός πόλεμος) (1968), συναντούν έναν πλανητικό εμφύλιο πόλεμο όπου μια από τις δύο φατρίες εφοδιάστηκε με προηγμένα όπλα από τον άσπονδο εχθρό της Ομοσπονδίας, τους Κλίνγκονς. Πώς θα μπορούσαν να σεβαστούν την Πρωτεύουσα Οδηγία, όταν η ανταγωνιστική υπερδύναμη δεν το κάνει;

Αποφασίζοντας ότι ο καλύτερος τρόπος σεβασμού της Πρωτεύουσας Οδηγίας είναι η παραβίασή της, προσπαθούν να εξισορροπήσουν το πεδίο της μάχης παρέχοντας σχεδόν πανομοιότυπα όπλα στην άλλη παράταξη. Το αποτέλεσμα είναι ένας αγώνας εξοπλισμού εκτός ελέγχου και ένα σπάνιο για τη σειρά δυστυχές τέλος.

Όμως, όλες οι παραβιάσεις της Πρωτεύουσας Οδηγίας δεν οδηγούν σε καταστροφή. Το “A Taste of Armageddon” (Μια γεύση του Αρμαγεδόννα) (1967) απεικονίζει έναν παράξενο πόλεμο μεταξύ δύο πλανητών των οποίων οι ηγέτες είχαν συμφωνήσει να προσομοιώσουν τις μάχες τους στον υπολογιστή για να σταματήσουν την ατελείωτη καταστροφή της υποδομής. Αλλά οι άνθρωποι που «σκοτώθηκαν» στην προσομοίωση υπολογιστή μεταφέρονται αργότερα σε θαλάμους θανάτου. Πεπεισμένος ότι το να ρισκάρει την επιστροφή σε πλήρη πόλεμο είναι προτιμότερο από το να επιτρέψουμε να συνεχιστούν οι άθλιες προσομοιωμένες – όμως πραγματικές – δολοφονίες, ο Κερκ παραβιάζει την Πρωτεύουσα Οδηγία ανατινάζοντας τους θαλάμους θανάτου.

Παρ ‘όλα αυτά, οι σεναριογράφοι έκαναν μεγάλες προσπάθειες σε τέτοιες περιπτώσεις για να δείξουν ότι οι καλές συνέπειες προέκυψαν παρά τις παραβιάσεις της Πρωτεύουσας Οδηγίας, όχι εξαιτίας αυτών. Ή, πιο συγκεκριμένα, είναι η πεποίθηση, χαραγμένη στο μυαλό και την ψυχή του προσωπικού του Αστροστόλου, ότι η Πρωτεύουσα Οδηγία είναι καλή και σωστή, γεγονός που καθιστά δυνατή την εφαρμογή κάποιων παραβιάσεων. Ομοίως, οι Δυτικοί στρατιώτες μπορούν περιστασιακά να κάνουν καλό σε κάποια μακρινή χώρα που έχει πληγεί από τον πόλεμο ακριβώς επειδή δεν πιστεύουν ότι είναι λογικό να προσπαθούν να οικοδομήσουν έναν συνεκτικό πολιτισμό μέσα από την κάννη ενός ξένου όπλου.

Η πρωταρχική οδηγία του Star Trek χρησιμοποιεί τη λαϊκή κουλτούρα για να τονίσει το κατά πόσο άσχετες είναι οι δηλωμένες καλές προθέσεις που χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν τις ιμπεριαλιστικές περιπέτειες είναι πραγματικές ή ψευδείς. Δραματοποιεί εξαιρετικά τον τρόπο με τον οποίο οι εισβολές υψηλής τεχνολογίας από πάνω προς τα κάτω που είχαν προγραμματιστεί εκ των προτέρων για να σώσουν έναν «κατώτερο» λαό από τον εαυτό του, μπορούν να οδηγήσουν αναπόφευκτα στα ενοχλητικά ψέματα, τα εγκλήματα και τις συγκαλύψεις του είδους που συναντάμε στα έγγραφα του Πενταγώνου. ή στα Wikileaks.

Η Πρωταρχική Οδηγία είναι επίσης μια απαραίτητη και χρήσιμη υπενθύμιση των αντιφάσεων της αμερικανικής κοινωνίας – συγκεκριμένα, πώς έχει δημιουργήσει όχι μόνο το φιλελεύθερο ιμπεριαλιστικό δόγμα που ευθύνεται για τόσες σφαγές σε μέρη όπως το Βιετνάμ, το Ιράκ και το Αφγανιστάν, αλλά και ένα φιλελεύθερο αντι -ιμπεριαλιστικό δόγμα που παραμένει κρυμμένο σε μια τηλεοπτική σειρά που σαγηνεύει το κοινό των ΗΠΑ για περισσότερο καιρό από ό, τι οι περισσότεροι Αμερικανοί είναι εν ζωή.

O Γιάνης Βαρουφάκης, πρώην υπουργός Οικονομικών της Ελλάδας, είναι επικεφαλής του ΜεΡΑ 25 και καθηγητής Οικονομικής Θεωρίας στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών