Γνωρίστε το… One Health

Των Αντωνίου Αναστασίας, Κατηφόρη Κωνσταντίνας, Κούζουνα Σταυρούλας-Παναγιώτας, Κούρτη Πηνελόπης, Κουτσού Δήμητρας, Πατρώνη Αθηνά,  τριτοετών φοιτητριών στο τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Δαύρη Αθηνάς, υποψήφιας διδάκτορος, τμήμα Ιατρικής, πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Με τον όρο «One Health» αναφερόμαστε σε μια καινοτόμο διεπιστημονική προσέγγιση για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων, πολιτικών, νομοθεσίας και έρευνας σε ένα πλαίσιο όπου πολλοί τομείς συμπράττουν για τα βέλτιστα αποτελέσματα στη δημόσια υγεία. Σημείο αναφοράς αποτελεί η αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων, των ζώων και του περιβάλλοντος. Οι δράσεις των αρμόδιων, όπως ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών, ο Παγκόσμιος Οργανισμός για την Υγεία των Ζώων, το κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης ασθενειών, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας στοχεύουν στην ενημέρωση της κοινότητας για την προστασία των ανθρώπων, των ζώων και του περιβάλλοντος, ενώ ταυτόχρονα προτείνουν λύσεις για την εξάπλωση ζωονόσων και μολυσματικών ασθενειών, λύσεις για την ασφάλεια των τροφίμων, την αυξανόμενη μικροβιακή αντοχή καθώς και άλλες ενδεχόμενες απειλές στην υγεία της κοινότητας.

Άνθρωπος και περιβάλλον

Ο πρώτος άξονας ενδιαφέροντος αφορά στο περιβάλλον και στον αρνητικό αντίκτυπο των σύγχρονων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον πλανήτη. Έντονο είναι το πρόβλημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, με χαρακτηριστικά την αύξηση εκπομπών αερίων στην ατμόσφαιρα, όπως διοξειδίου του άνθρακα και οξειδίου του αζώτου μέσω της καύσης ορυκτών, την αύξηση του μεθανίου ως απόρροια της κτηνοτροφίας, της γεωργίας και της υπέρμετρης χρήσης λιπασμάτων αλλά και φαινομένων όπως η αποψίλωση των δασών και οι πυρκαγιές. Ακόμη, ο βιομηχανικός εξοπλισμός και τα παραπροϊόντα του, εκπέμπουν φθοριούχα αέρια που εντείνουν το φαινόμενο υπερθέρμανσης του πλανήτη. Η αύξηση της συχνότητας ακραίων καιρικών φαινομένων των τελευταίων χρόνων, όπως για παράδειγμα τυφώνες, εκρήξεις ηφαιστείων, σεισμοί, καύσωνες, καταρρακτώδεις βροχές και πλημμύρες εντείνουν την ήδη επιβαρυμένη περιβαλλοντική κατάσταση, επηρεάζοντας όχι μόνο το ίδιο το περιβάλλον αλλά και την ανθρώπινη ζωή και τη βιοποικιλότητα του οικοσυστήματος. Κάθε χρόνο, τουλάχιστον ένα είδος εξαφανίζεται ενώ πολλά είδη φυτών και ζώων απειλούνται με εξαφάνιση  σε όλο τον κόσμο. Στην πρώτη Σύνοδο Κορυφής για τη Γη, η συντριπτική πλειοψηφία των εθνών του κόσμου δήλωσε πως οι ανθρώπινες ενέργειες διαλύουν τα οικοσυστήματα της Γης, εξαλείφοντας γονίδια, είδη και βιολογικά χαρακτηριστικά με ανησυχητικό ρυθμό. Η κλιματική αλλαγή ούσα άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη υγεία, οδηγεί όχι μόνο άμεσα σε νόσους (αναπνευστικές, καρδιαγγειακές, δερματικές) αλλά και έμμεσα σε παθολογικές καταστάσεις (πχ. καρκινογένεση) μέσω μεταλλάξεων γονιδίων και επιγενετικών αλλαγών. Η ατμοσφαιρική ρύπανση επηρεάζει επίσης τη πανίδα και την χλωρίδα, μειώνοντας την βιοποικιλότητα στα οικοσυστήματα και επηρεάζοντας την ανάπτυξη της βλάστησης και των καλλιεργειών.

Άνθρωπος και ζωικό βασίλειο

Ο δεύτερος βασικός άξονας ενδιαφέροντος του «One Health» είναι η αλληλεπίδραση της υγείας του ανθρώπου και των ζώων. Από όλες τις γνωστές μολυσματικές ασθένειες στους ανθρώπους, οι επιστήμονες εκτιμούν ότι περίπου 6 στις 10 μεταδίδονται από τα ζώα, ενώ 3 στα 4 νέα ή αναδυόμενα λοιμώδη νοσήματα στους ανθρώπους είναι ζωονόσοι. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, οι ζωονόσοι αποτελούν μολυσματικές ασθένειες, οι οποίες προερχόμενες από τα ζώα μολύνουν τον άνθρωπο, είτε άμεσα (επαφή με μολυσμένα ζώα), είτε έμμεσα (κατανάλωση μολυσμένων τροφίμων και νερού) και οφείλονται σε βακτηριακά, ιικά ή παρασιτικά παθογόνα. Έχουν καταγραφεί 180 γνωστές ζωονόσοι, ενώ παρατηρούνται περίπου 2,5 δισεκατομμύρια σοβαρές μολύνσεις ανθρώπων κάθε χρόνο, με αυξημένη πιθανότητα για σοβαρή νόσηση ή θάνατο. Οι ζωονόσοι συνιστούν ένα σημαντικό πρόβλημα της δημόσιας υγείας, κυρίως εξαιτίας των περιορισμένων εμβολίων και φαρμάκων και της μη ελεγχόμενης μετάδοσής τους. Η εμφάνιση πανδημιών εξαιτίας των ζωονόσων μπορεί να αποδοθεί σε διάφορους παράγοντες, όπως η κλιματική αλλαγή, ο υπερπληθυσμός, η μετακίνηση των πληθυσμών, οι αλλαγές στις γεωργικές πρακτικές και στην παραγωγή τροφίμων και η εντατική εκμετάλλευση ζωικών ειδών. Η πιο σύγχρονη απόδειξη ανάγκης στήριξης και εξέλιξης του προγράμματος «One Health» είναι η πανδημία COVID-19. Εκτός από τις ζωονόσους, ένας από τους κύριους τομείς ενδιαφέροντος του «One Health» είναι το φαινόμενο ανάπτυξης μικροβιακής ανθεκτικότητας σε αντιβιοτικά. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται ραγδαία εμφάνιση ανθεκτικών σε αντιβιοτικά βακτηρίων, μια φυσική διαδικασία προσαρμογής στο περιβάλλον με στόχο την επιβίωση τους, θέτοντας ωστόσο σε  κίνδυνο την αποτελεσματική αντιμετώπιση ενός ολοένα και αυξανόμενου φάσματος βακτηριακών λοιμώξεων. Ένας από τους βασικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά είναι η αλόγιστη χρήση τους στους κλάδους τόσο της Ιατρικής όσο και της Κτηνιατρικής. Ακόμη, η μη τήρηση κατευθυντήριων οδηγιών θεραπείας, η υπέρμετρη συνταγογράφηση και η χωρίς όρους απόρριψη αστικών λυμάτων σε βιότοπους ευνοούν την εξάπλωση ανθεκτικών στα αντιβιοτικά μικροοργανισμών, παθογόνων αλλά και βακτηρίων της ενδογενούς μικροχλωρίδας των ζώων). Πρόσφατες μελέτες αναδεικνύουν την πιθανή σχέση μεταξύ της ανάπτυξης της ανθεκτικότητας στα ζώα και στον άνθρωπο, λόγω των κοινών αντιβιοτικών φαρμάκων που χρησιμοποιούνται στην Ιατρική και την Κτηνιατρική. Τα τελευταία χρόνια, η σημασία του περιβάλλοντος στη διάδοση της αντοχής στα αντιβιοτικά έχει αναγνωριστεί ευρέως. Εκτός από την κτηνιατρική χρήση τους, τα αντιμικροβιακά φάρμακα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη θεραπεία μικροβιακών ασθενειών των φυτών, προκαλώντας ανησυχία για την ανάπτυξη νέων ανθεκτικών, δυνητικά παθογόνων στελεχών βακτηρίων και την επακόλουθη διάδοσή τους στα ζώα και τον άνθρωπο.

Σωματική και ψυχική υγεία

Ο τελευταίος άξονας προβληματισμού του «One Health» αφορά στην ανθρώπινη υγεία, σωματική και ψυχική. Ο ανθρώπινος οργανισμός συμβιώνει φυσιολογικά σε ένα σύνολο μικροοργανισμών, γνωστό και ως ανθρώπινο μικροβίωμα, το οποίο είναι υπεύθυνο για την διατήρηση της ομοιόστασης, ρυθμίζοντας λειτουργίες όπως ο μεταβολισμός, η άμυνα έναντι παθογόνων απειλών, η ρύθμιση του ανοσοποιητικού συστήματος κ.ά. Η αλληλεπίδραση του μικροβιώματος του περιβάλλοντος και των ζώων μπορεί να επηρεάσει το ανθρώπινο μικροβίωμα και τελικά την ανθρώπινη υγεία, καθώς οι άνθρωποι και τα ζώα βρίσκονται σε συνεχή επικοινωνία και συμβιώνουν στο ίδιο περιβάλλον. Όπως είναι φυσικό, οι περιβαλλοντικές συνθήκες και η κλιματική αλλαγή επηρεάζουν το ανθρώπινο μικροβίωμα, διαταράσσοντας τις ρυθμιστικές του λειτουργίες και συμβάλλοντας μεταξύ άλλων, στην εμφάνιση δερματικών παθήσεων, νευρολογικών και αναπνευστικών προβλημάτων, αυτοάνοσων νοσημάτων και καρκίνων (πχ. καρκίνου του παχέος εντέρου). Τροποποίηση της διατροφής με κατανάλωση προβιοτικών και πρεβιοτικών μπορεί να βοηθήσει στην αποκατάσταση του μικροβιώματος. Διατροφή πλούσια σε ζωικά προϊόντα σχετίζεται με διάφορες παθήσεις, όπως η των αγγείων, ενώ η μεσογειακή διατροφή συνιστά προστατευτικό παράγοντα. Η συνεχώς αυξανόμενη ευαισθητοποίηση για το περιβάλλον και τα ζώα, οδήγησε στην αναζήτηση νέων, πιο βιώσιμων επιλογών από τον άνθρωπο. Διατροφές όπως η vegetarian, vegan κ.ά., με ελάχιστη ή καθόλου κατανάλωση ζωϊκού κρέατος και ζωικών παραγώγων γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς στον δυτικό κόσμο. Οι χορτοφαγικές δίαιτες θεωρούνται περιβαλλοντικά βιώσιμες, καθώς έχουν μειωμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως χαμηλότερα επίπεδα εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, περιορισμό της κτηνοτροφίας, εξάλειψη της μετάδοσης ζωονόσων μέσω της τροφικής αλυσίδας. Επιστημονικά δεδομένα καταδεικνύουν τον προληπτικό ρόλο της πλούσιας σε φρούτα, λαχανικά και ξηρούς καρπούς διατροφής σε καρδιαγγειακές παθήσεις, στον σακχαρώδη διαβήτη, τον καρκίνο κ.ά., ενώ παράλληλα οι χορτοφαγικές διατροφές συσχετίστηκαν με σημαντική βελτίωση στη συναισθηματική ευεξία, τη σωματική ευεξία, την κατάθλιψη και τη συνολική ποιότητα ζωής.

Αρμονική αλληλεπίδραση, διεπιστημονική προσπάθεια

Συμπερασματικά, στόχος του «One Health» είναι η εξασφάλιση της αρμονικής αλληλεπίδρασης του ανθρώπου, των ζώων και του περιβάλλοντος. H συλλογική και διεπιστημονική προσπάθεια κρίνεται απαραίτητη για την επίτευξη αυτού του στόχου, και είναι σημαντική η συνεργασία όλων των χωρών για τη σχεδίαση στρατηγικών και προγραμμάτων, που θα εξασφαλίζουν την δημόσια υγεία. Η ενημέρωση των πολιτών από την επιστημονική κοινότητα συμβάλλει ουσιαστικά στην ευαισθητοποίηση τους για την επιλογή ενός πιο βιώσιμου τρόπου ζωής. Είναι σημαντική η αφύπνιση του πολίτη ως μονάδα.

Αναφορικά με την  εκπαίδευση νέων ιατρών, προτείνεται η εισαγωγή σχετικών ενοτήτων σε υπάρχοντα μαθήματα, ή ακόμα και η δημιουργία ενός νέου μαθήματος που θα αποσκοπεί στην εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των φοιτητών Ιατρικής τόσο στο θέμα της κλιματικής αλλαγής όσο και των ζωονόσων, καθώς και στις απαραίτητες δράσεις για την διεπιστημονική προσέγγιση στο θέμα της δημόσιας υγείας. Η εκπαίδευση των ιατρών με θεμέλιο τις αρχές του «One Health» θα συμβάλλει επίσης  στην ανάπτυξη της έρευνας και την ορθότερη ενημέρωση και κινητοποίηση του πολίτη.