Οι Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες με απλά λόγια

Στο πλαίσιο της γενικής συζήτησης για τον τρόπο με τον οποίο η ψηφιακότητα και τα εργαλεία αναδιατάσσουν ριζικά την παραγωγή και τη διάδοση της γνώσης, τις ερευνητικές, εκπαιδευτικές και επαγγελματικές πρακτικές, τείνει να γίνει σήμερα πλέον και στη χώρα μας οικείος ο όρος Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Οικείος μεν, ασαφής δε, όχι μόνο ως προς το περιεχόμενό του αλλά, κυρίως, ως προς τα πρακτικά διακυβεύματά του για την έρευνα στις ανθρωπιστικές, κοινωνικές επιστήμες (ΑΚΕ) και τις τέχνες και τη σύνδεσή της με τις συναφείς επαγγελματικές πρακτικές.

Οι πέντε ερωταπαντήσεις που ακολουθούν βασίζονται στην εμπειρία και τη φιλοσοφία του ΠΜΣ του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου «Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες: μέθοδοι, εργαλεία, πρακτικές» και επιδιώκουν να συνεισφέρουν στην καλύτερη κατανόηση του αναδυόμενου αυτού ακαδημαϊκού και επαγγελματικού πεδίου και των προοπτικών του.

1. Τι σημαίνει ο όρος Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες (Digital Humanities, ΨΑΕ)

Ένας απλός και γενικά αποδεκτός ορισμός για τις ΨΑΕ είναι ότι αποτελούν το πεδίο συνάντησης των ΑΚΕ και των τεχνών με τα ψηφιακά εργαλεία. Επομένως, είναι ένα εξ ορισμού διεπιστημονικό πεδίο, που εξετάζει πώς τα ψηφιακά εργαλεία αναδιαμορφώνουν τις μεθόδους στην έρευνα και τις επαγγελματικές πρακτικές, ανοίγοντας την ίδια στιγμή μια θεωρητική συζήτηση για τη συνάντηση αυτή. Η αλήθεια είναι ότι πέραν αυτού του βασικού ορισμού, υπάρχουν άπειρες παραλλαγές ορισμών. Αυτό είναι λογικό: όταν συναντιούνται τόσες διαφορετικές ερευνητικές, επιστημονικές παραδόσεις, ο διάλογός τους δεν μπορεί παρά να καταλήγει σε ένα ευρύ φάσμα σημασιοδοτήσεων. Αλλά εκεί ακριβώς έγκειται και η δύναμη και η δυναμική των ΨΑΕ, στον διάλογο, στη διαλογικότητα των μεθόδων και των πρακτικών, στις συνεργασίες που διευρύνουν την αντίληψή μας για τη γνώση στον σύγχρονο ψηφιακό κόσμο.

2. Η ενασχόληση με τις ΨΑΕ σημαίνει δηλαδή απόκτηση τεχνικών δεξιοτήτων, κάτι σαν ECDL στις ΑΚΕ και τις τέχνες;

Η ενασχόληση με τις ΨΑΕ σημαίνει οπωσδήποτε απόκτηση τεχνικών δεξιοτήτων, εξοικείωση με ψηφιακά εργαλεία και ψηφιακές μεθόδους, προγραμματισμό, γλώσσες σήμανσης, εφαρμογές ανάλυσης κειμενικών δεδομένων, επεξεργασίας εικόνας, ήχου και βίντεο, απεικόνισης δεδομένων, δημιουργίας διεπαφών. Το εύρος των δεξιοτήτων που θα αποκτήσει ο ερευνητής και η ερευνήτρια είναι ωστόσο δική του επιλογή.

Ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά στις ΨΑΕ είναι η συλλογική, διεπιστημονική δουλειά, η συνεργασία δηλαδή μεταξύ ερευνητών και επαγγελματιών προερχόμενων από τις ΑΚΕ και τις τέχνες και την πληροφορική.

Σε καμία περίπτωση, πάντως, η ενασχόληση με τις ΨΑΕ δεν αφορά την απόκτηση τεχνικών δεξιοτήτων με τον τρόπο ενός εξειδικευμένου ECDL. Περισσότερο από την εκμάθηση εργαλείων μετράει η κατανόηση της φιλοσοφίας τους, ώστε να μπορεί κανείς να επιλέξει, να μάθει και να χρησιμοποιήσει πολλά διαφορετικά εργαλεία, τα οποία άλλωστε διαρκώς εξελίσσονται. Πέραν τούτου, τα ψηφιακά εργαλεία προέρχονται από τις θετικές επιστήμες και κουβαλούν μαζί τους τη φιλοσοφία τους, σε επίπεδο ακρίβειας και αντικειμενικότητας. Η φιλοσοφία όμως των ΑΚΕ και των τεχνών είναι εντελώς διαφορετική, αφού οι Επιστήμες του Ανθρώπου και οι τέχνες ερμηνεύουν τον άνθρωπο και την κοινωνία του και ως εκ τούτου έχουν πάντα να κάνουν με πολύπλοκα ζητήματα, στα οποία υπάρχει υψηλός βαθμός αβεβαιότητας. Επομένως, η ενασχόληση με τις ΨΑΕ σημαίνει απόκτηση τεχνικών δεξιοτήτων (κατά το δοκούν) αλλά και κατανόηση της φύσης των ψηφιακών εργαλείων και προσαρμογή τους στην πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα των ΑΚΕ και των τεχνών και, ακόμη περισσότερο, μελέτη των αλλαγών που φέρνει η ψηφιακότητα στη γνώση, τον πολιτισμό, την κοινωνία. Με άλλα λόγια, οι ΨΑΕ συνεχίζουν τη μακρά παράδοση των ΑΚΕ και των τεχνών που μελετούν και εξηγούν τον άνθρωπο και τον κόσμο του, χρησιμοποιώντας και ψηφιακά εργαλεία, τα οποία επίσης μελετούν σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα.

3. Αν το πεδίο των ΨΑΕ είναι τόσο ευρύ, πώς μπορεί κανείς να το προσεγγίσει χωρίς τον κίνδυνο να απομακρυνθεί από το αντικείμενό του;

Όλοι και όλες προσέρχονται στις ΨΑΕ με συγκεκριμένες σπουδές, με συγκεκριμένη εμπειρία. Όλοι και όλες έχουν ειδικούς ερευνητικούς στόχους, συναφείς προς το πεδίο σπουδών και δραστηριοποίησής τους, και ιδιαίτερες προσδοκίες. Στόχος της εκπαίδευσης στις ΨΑΕ είναι να παρουσιάσει τις βασικές αρχές της έρευνας με ψηφιακά εργαλεία και τις βασικές ψηφιακές μεθόδους, που μπορούν να εφαρμοστούν σε διαφορετικές περιστάσεις με ανάλογα αποτελέσματα. Το γεγονός δηλαδή ότι στις ΨΑΕ έχουμε να κάνουμε με δεδομένα είναι ένα ζήτημα που χρειάζεται να αντιμετωπιστεί από πολλές διαφορετικές πλευρές. Τι σημαίνει το πέρασμα από το φυσικό τεκμήριο, το βιβλίο, την τυπωμένη φωτογραφία, τη μουσική που έχει εγγραφεί σε ένα συγκεκριμένο αναλογικό μέσο, στο ψηφιακό τεκμήριο; Με ποιους τρόπους γίνεται; Τι αλλάζει και τι πρέπει να λαμβάνεται υπόψη σε επίπεδο αναπαράστασης της πληροφορίας, αναλόγως με τις εκάστοτε απαιτήσεις της έρευνας ή της επαγγελματικής πρακτικής;
Ας πάρουμε για παράδειγμα την ανάλυση κειμένου, κειμενικών δεδομένων. Οι μέθοδοι ανάλυσης δεν αφορούν ένα συγκεκριμένο χώρο, τη φιλολογία ή τη γλωσσολογία, όπως συχνά πιστεύεται. Αφορούν και τη δημοσιογραφία, την κοινωνιολογία, την ιστορία, την πολιτική επιστήμη, τη νομική, τη θεολογία, όλες τις επιστήμες του ανθρώπου, αλλά και τις τέχνες.

Η επεξεργασία και η χρήση της εικόνας, δισδιάστατης και τρισδιάστατης, με διαφορετικές παραμετροποιήσεις, επίσης αφορούν όλες αυτές τις περιοχές. Κάποιος μπορεί να ενδιαφέρεται να μελετήσει τις εικόνες στα κοινωνικά δίκτυα από τη σκοπιά των κοινωνικών επιστημών· κάποια άλλη, να μελετήσει ή να χρησιμοποιήσει τα ψηφιακά μέσα στο σύγχρονο θέατρο και τις εικαστικές τέχνες· κάποιος τρίτος να δημιουργήσει επαυξημένη πραγματικότητα ή εικονικούς κόσμους στην αρχαιολογία και τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς εν γένει και κάποια να τα χρησιμοποιήσει όλα αυτά στη διδακτική πρακτική ή στη δημιουργία αποθετηρίων και συλλογών και την τεκμηρίωση των ψηφιακών πόρων. Οι βασικές αρχές και μέθοδοι μπορούν να οδηγήσουν σε διαφορετικές πρακτικές, ανάλογα με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις.

4. Τελικά, είναι ένα θεωρητικό ή ένα πρακτικό πεδίο οι ΨΑΕ;

Οι ΨΑΕ είναι ένα πολυδύναμο πεδίο, που συνδυάζει τη θεωρία και την πράξη. Η πράξη ορίζεται από τα εργαλεία και τη χρήση τους, αλλά παραμένει μετέωρη αν δεν συνοδεύεται από έναν θεωρητικό αναστοχασμό. Ο θεωρητικός αναστοχασμός από μόνος του δεν μπορεί να σταθεί στις ΨΑΕ, χρειάζεται την αλληλεπίδραση με την πράξη. Εμπλοκή στον συναρπαστικό αυτό νέο χώρο σημαίνει μαθαίνω να δημιουργώ πράγματα, με επίγνωση του τι σημαίνει ο τρόπος με τον οποίο επιλέγω να τα δημιουργήσω. Κατανοώ δηλαδή τον αντίκτυπο των επιλογών μου για το κάθε έργο χωριστά και τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται και αναδιαμορφώνεται η γνώση σήμερα συνολικά, στον ψηφιακό κόσμο.

5. Οι ερευνητές και οι επαγγελματίες των ΑΚΕ και των τεχνών θα γίνουν λοιπόν προγραμματιστές;

Αν θέλουν, μπορούν να γίνουν προγραμματιστές. Ένα από τα συνηθισμένα αστεία στον χώρο είναι το αμλετικό ερώτημα: To code or not to code? Αν δεν θέλουν, δεν θα γίνουν και θα αναπτύξουν συνεργασίες, ώστε να ανταποκριθούν στις προγραμματιστικές απαιτήσεις των έργων που θέλουν να φέρουν εις πέρας. Το βέβαιο είναι όμως ότι θα έχουν έρθει σε επαφή με τη λογική του κώδικα και των ψηφιακών μεθόδων, έτσι ώστε να μπορούν να επικοινωνήσουν αποτελεσματικά με τους ειδικούς της πληροφορικής και να καθοδηγήσουν πλήρως οι ίδιοι τη διαδικασία ένταξης των ψηφιακών μεθόδων στα έργα τους, με βάση τις ιδιαίτερες απαιτήσεις των ΑΚΕ και των τεχνών εν γένει και τις εκάστοτε ειδικές απαιτήσεις των έργων. Η γνώση της λογικής και της φιλοσοφίας της ψηφιακότητας αποτελεί εχέγγυο ελευθερίας για τους ερευνητές και τις επαγγελματίες του χώρου, εχέγγυο ελέγχου των μεθόδων και των αποτελεσμάτων σε όλες τις φάσεις ενός έργου, από τον σχεδιασμό ως την παρουσίαση και τη δημοσίευσή του. Η εκπαίδευση στις ΨΑΕ σημαίνει πάνω από όλα την απόκτηση αυτής της βασικής δεξιότητας, της εν επιγνώσει επιλογής σε όλη τη ροή εργασιών και της αποτίμησής της.

Αυτός είναι ο στόχος του μεταπτυχιακού προγράμματος που προσφέρει το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Επιδιώκει να δημιουργήσει μια ευρεία, δυναμική κοινότητα πρακτικής που θα μπορεί ανταποκριθεί στις σύγχρονες προκλήσεις της ψηφιακότητας, να εκπαιδεύσει ερευνητές και επαγγελματίες που τις διαχειριστούν αποτελεσματικά, με βάση τη φιλοσοφία του ανθρωπισμού, που είναι σήμερα πιο απαραίτητη από ποτέ.