Ο Πάπας Φραγκίσκος και η Ψυχή της Οικονομίας

Project Syndicate

Ο Πάπας Φραγκίσκος επαναπροσδιόρισε την παπική εξουσία με βαθύ τρόπο. Ως ηγέτης της Καθολικής Εκκλησίας, εργάστηκε για να την κάνει πιο συμπεριληπτική για τις γυναίκες και την κοινότητα ΛΟΑΤΚΙ+. Ως ο πρώτος Λατινοαμερικανός ποντίφικας, έγινε η φωνή του Παγκόσμιου Νότου. Και παίρνοντας το όνομά του – και την έμπνευσή του – από τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, τοποθετήθηκε ως υπέρμαχος των φτωχών και των περιθωριοποιημένων.

Μία από τις πιο εκπληκτικές – και συχνά παραβλεπόμενες – πτυχές της 12ετούς παπικής θητείας του Φραγκίσκου ήταν η ανάδειξή του ως ένας διορατικός οικονομικός οραματιστής. Σε έναν κόσμο όπου η οικονομία κυριαρχείται από μοντέλα, αγορές και μετρήσεις, ο Φραγκίσκος επέμεινε σε ένα διαφορετικό πρότυπο: ένα ηθικό.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της παπικής του θητείας, ο Φραγκίσκος αμφισβήτησε σταθερά τις υποθέσεις της σημερινής επικρατούσας οικονομικής ορθοδοξίας. Στην προτροπή του Evangelii Gaudium («Η Χαρά του Ευαγγελίου») του 2013, εξέδωσε μια καυστική επίπληξη για αυτό που αποκάλεσε «οικονομία αποκλεισμού και ανισότητας» – ένα σύστημα που, όπως το έθεσε, «σκοτώνει».

Σε αντίθεση με πολλούς επικριτές του καπιταλισμού, ωστόσο, ο Φραγκίσκος δεν ζήτησε την απόλυτη απόρριψή του. Υιοθέτησε μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση, προτρέποντας τους οικονομικούς στοχαστές να θέσουν βαθύτερα, πιο θεμελιώδη ερωτήματα: Τι είδους αγορές θέλουμε; Ποιος θα πρέπει να τις κυβερνά και για ποιο σκοπό; Το κάλεσμα που του έδωσε ήταν να επανεξετάσουμε όχι μόνο τις οικονομικές μας πολιτικές, αλλά και τις προτεραιότητες που τις διαμορφώνουν.

Στην εγκύκλιό του Laudato Si’ του 2015 («Δόξα τω Θεώ»), ο Φραγκίσκος προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, ενσωματώνοντας οικολογικές και οικονομικές κριτικές σε ένα ενιαίο ηθικό όραμα. Η υποβάθμιση του κλίματος, υποστήριξε, δεν είναι απλώς μια «αρνητική εξωτερικότητα» που πρέπει να διαχειριστούμε. Είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα μιας οικονομίας που εμπορευματοποιεί τη φύση και περιθωριοποιεί τους φτωχούς. Υπό αυτό το πρίσμα, τα οικονομικά και η οικολογία δεν είναι ξεχωριστά ακαδημαϊκά πεδία, αλλά αλληλένδετες αρένες ηθικής ευθύνης. «Η ίδια η γη», έγραψε, «είναι από τις πιο εγκαταλελειμμένες και κακοποιημένες φτωχές μας».

Στη σύνοδο για την Οικονομία του Φραγκίσκου το 2020 , ο Φραγκίσκος συγκέντρωσε νέους οικονομολόγους και επιχειρηματίες για να οραματιστούν μια νέα οικονομία που βασίζεται στην αλληλεγγύη, τη δικαιοσύνη και την οικολογική διαχείριση. Το μήνυμά του ήταν σαφές: δεν αρκεί πλέον να επιδιορθώνουμε το παλιό σύστημα – χρειάζεται μια ηθική αναθεώρηση.

Οι απόψεις του Φράνσις έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τις νεοκλασικές υποθέσεις που κυριαρχούσαν εδώ και καιρό στη χάραξη οικονομικής πολιτικής. Η νεοκλασική οικονομική αντιμετωπίζει τα άτομα ως απομονωμένους παράγοντες μεγιστοποίησης της χρησιμότητας, τις αγορές ως σε μεγάλο βαθμό αυτοδιορθούμενες και την ανάπτυξη ως ένα αμιγές αγαθό. Η φτώχεια, η ανισότητα και η περιβαλλοντική ζημία θεωρούνται, αν όχι καθόλου, ως τεχνικά προβλήματα στα περιθώρια ενός κατά τα άλλα αποτελεσματικού συστήματος.

Ο Φραγκίσκος αναγνώρισε μια πιο βαθιά απειλή: η οικονομία είχε πάψει να αποτελεί εργαλείο για την προώθηση της ανθρώπινης ευημερίας και είχε γίνει μια ιδεολογία που διαβρώνει την αλληλεγγύη και ενθαρρύνει την αδιαφορία. Με θεολογικούς όρους, αυτό που διέγνωσε δεν ήταν απλή αναποτελεσματικότητα ή ανισορροπία, αλλά αμαρτία: δομική αμαρτία, ενσωματωμένη στα συστήματα που θεωρούμε δεδομένα.

Η κριτική του Φραγκίσκου είναι εντυπωσιακή ακριβώς επειδή προέρχεται έξω από το τεχνοκρατικό ιερατείο της ακαδημαϊκής οικονομίας. Ενώ δεν πρότεινε οριακούς φορολογικούς συντελεστές ή μηχανισμούς τιμολόγησης του άνθρακα, επέστρεφε την οικονομία στα θεμέλιά της στην ηθική φιλοσοφία και τοποθετούσε τον εαυτό του σε μια ουμανιστική παράδοση βαθιά ριζωμένη στην ιστορία της οικονομικής σκέψης. Αυτή η παράδοση αποτελεί παράδειγμα από νομπελίστες οικονομολόγους όπως ο Τζόζεφ Στίγκλιτς , ο οποίος έχει αποκαλύψει πώς οι ασυμμετρίες της πληροφορίας διαστρεβλώνουν την «αποτελεσματικότητα» της αγοράς, και ο Αμάρτια Σεν , ο οποίος έχει υποστηρίξει ότι η ανάπτυξη θα πρέπει να επικεντρώνεται στην επέκταση των ανθρώπινων δυνατοτήτων και όχι στο ΑΕΠ. Περιλαμβάνει επίσης τον Ντάνι Ρόντρικ , ο οποίος έχει υποστηρίξει την επανένταξη των αγορών στο πλαίσιο της δημοκρατικής διακυβέρνησης, και τον Τόμας Πικετί , ο οποίος έχει αποκαλύψει τη δομική δυναμική της συγκέντρωσης πλούτου.

Ακόμα και ο Άνταμ Σμιθ, που θεωρείται ευρέως ως ο πατέρας των ελεύθερων αγορών, θα είχε βρει απήχηση της σκέψης του στο έργο του Φραγκίσκου. Στο βιβλίο του «Η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων» του 1759 , ο Σμιθ προειδοποίησε ότι η οικονομική ζωή πρέπει να βασίζεται στη συμπάθεια, τη δικαιοσύνη και τους κανόνες της κοινωνικής εμπιστοσύνης.

Η αναζήτηση μιας ηθικής οικονομίας εμπνέει επίσης το έργο ακαδημαϊκών όπως ο οικονομολόγος Samuel Bowles, ο οποίος υποστηρίζει ότι τα καλά σχεδιασμένα κίνητρα και οι θεσμοί μπορούν να ενθαρρύνουν την φιλοκοινωνική συμπεριφορά. Αλλά ενώ ο Bowles βλέπει την οικονομία ως ένα σύστημα συμπεριφοράς που πρέπει να επανασχεδιαστεί, ο Φραγκίσκος την έβλεπε ως ένα ηθικό σύστημα που χρειάζεται λύτρωση.

Σε αντίθεση με τους νεοκλασικούς οικονομολόγους, ο Φραγκίσκος δεν ασχολούνταν μόνο με την ενίσχυση της κοινωνικής συνεργασίας· ασχολούνταν με τη διαμόρφωση των ψυχών. Για αυτόν, το διακύβευμα δεν ήταν η επιτυχία των αγορών, αλλά η επιβίωση της αξιοπρέπειας, της αλληλεγγύης και της ίδιας της δημιουργίας. Αυτό δεν ήταν ηθικολογία καθαυτή· ήταν μια υπενθύμιση ότι η οικονομική ζωή συνεπάγεται πάντα ηθικές επιλογές, είτε τις αναγνωρίζουμε είτε όχι.

Κάθε προϋπολογισμός, φορολογική πολιτική και εμπορικό καθεστώς αντανακλά ένα σύνολο αξιών. Ο Φραγκίσκος αρνήθηκε να αφήσει αυτές τις αξίες να παραμείνουν κρυφές. Ορισμένοι οικονομολόγοι αντιδρούν έντονα σε αυτή την παρέμβαση, επιμένοντας ότι η δύναμη της οικονομίας έγκειται στην αξιακή της ουδετερότητα και στην ικανότητά της να παρέχει μια ορθολογική -και όχι συναισθηματική- βάση για δύσκολες επιλογές. Αλλά αυτή η ίδια η στάση αντανακλά μια επιλογή προστασίας του status quo αντί να το αμφισβητεί. Η παρέμβαση του Φραγκίσκου αποκάλυψε ότι η αξίωση για ουδετερότητα είναι, στην πραγματικότητα, μια μορφή ηθικής παραίτησης.

Σε μια εποχή που τα νεοκλασικά μοντέλα αγωνίζονται ολοένα και περισσότερο να εξηγήσουν ή να περιορίσουν τις κρίσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα – την αχαλίνωτη ανισότητα, την κλιματική αλλαγή, την πολιτική αστάθεια και την άνοδο του λαϊκισμού – το μήνυμα του Φραγκίσκου φαίνεται ιδιαίτερα επείγον. Απευθύνεται άμεσα στις πνευματικές ασθένειες που βρίσκονται στην καρδιά των αποτυχημένων οικονομιών μας. Ενώ δεν παρουσίασε ένα εναλλακτικό μοντέλο σε υπολογιστικά φύλλα ή πίνακες παλινδρόμησης (το είδος της οικονομικής γλώσσας που συχνά αποξενώνει τους απλούς ανθρώπους), προσέφερε κάτι πιο διαισθητικό: την ικανότητα για ηθική φαντασία.

Το πιο σημαντικό είναι ότι ο Φραγκίσκος δεν ήταν εχθρός της οικονομίας. Ήταν ο θεματοφύλακάς της, υπενθυμίζοντας στους ασκούντες την οικονομική επιστήμη την ξεχασμένη τους κλήση: να υπηρετούν το κοινό καλό. Οι οικονομολόγοι θα έκαναν καλά να λάβουν υπόψη το μήνυμά του. Αν ένας θεσμός 2.000 ετών όπως η Καθολική Εκκλησία μπορεί να αλλάξει, το ίδιο μπορεί να κάνει και μια οικονομική συναίνεση που επικρατεί μόνο για λίγες δεκαετίες.

Η Antara Haldar, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Εμπειρικών Νομικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, είναι επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Harvard και κύρια ερευνήτρια σε επιχορήγηση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας για το δίκαιο και τη γνωστική λειτουργία.