Χωρίς επιστροφή;

Το δημογραφικό πρόβλημα στην Ελλάδα αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα και μακροπρόθεσμα ζητήματα που αντιμετωπίζει η χώρα. Η συνεχής μείωση του πληθυσμού, η γήρανση της κοινωνίας και η μετανάστευση νέων ανθρώπων στο εξωτερικό συνθέτουν μια ζοφερή εικόνα για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας. Παρόλο που το φαινόμενο δεν είναι μοναδικό στην Ελλάδα —πολλές ευρωπαϊκές χώρες αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις— η ελληνική περίπτωση παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες που απαιτούν άμεση και ολοκληρωμένη αντιμετώπιση, η οποία δε φαίνεται στον ορίζοντα από την πλευρά της κυβέρνησης.

Όπως προκύπτει, ο γηράσκων πληθυσμός της Ελλάδας χρειάζεται αποτελεσματική υποστήριξη για να αναλάβει κατάρτιση, σύμφωνα με την ΕΕ. Αν και ο ρυθμός μείωσης του πληθυσμού έχει πρόσφατα επιβραδυνθεί, η Ελλάδα έχει βιώσει καθαρή μείωση σχεδόν μισού εκατομμυρίου κατοίκων από το 2014. Τα ποσοστά γεννήσεων έχουν πέσει σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα, με μόνο 71 000 γεννήσεις το 2023 (σε σύγκριση με πάνω από 100 000 το 2012). Ο συνολικός πληθυσμός της Ελλάδας προβλέπεται να συρρικνωθεί κατά 25% μεταξύ 2023 και 2070, κάτι που αναμένεται να αποτελέσει μια από τις πιο ραγδαίες μειώσεις στην ΕΕ.

Η προβλεπόμενη μείωση του πληθυσμού σε ό,τι αφορά την παραγωγική ηλικία εργασίας (-7,2% έως το 2030) κινδυνεύει να επιδεινώσει την έλλειψη εργατικού δυναμικού και να υπονομεύσει το αναπτυξιακό δυναμικό. Καθώς ο πληθυσμός γερνάει όλο και περισσότερο, ο δείκτης εξάρτησης από τους ηλικιωμένους προβλέπεται να αυξηθεί από 39% το 2022 σε ένα μέγιστο 66% περίπου το 2070. Αυτές οι δημογραφικές μεταβολές θα επιδεινώσουν τη στενότητα της αγοράς εργασίας, υπογραμμίζοντας την επείγουσα ανάγκη ενεργοποίησης όσων βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας και καλύτερης ενσωμάτωσής τους στην αγορά εργασίας.

Είναι γεγονός πως η Ελλάδα κατέγραψε μία από τις υψηλότερες μειώσεις πληθυσμού στην ΕΕ το 2023, με ποσοστό 0,46%, ενώ και το 2024 συνεχίστηκε με πτώση 0,13%.

Ως αποτέλεσμα, μεταξύ των χωρών της ΕΕ, η Ελλάδα να είναι στις πρώτες θέσεις στη λίστα με την υψηλότερη διάμεση ηλικία την 1η Ιανουαρίου 2024. Πρώτη είναι η Ιταλία (48,7 έτη), ακολουθούμενη από τη Βουλγαρία και την Πορτογαλία (47,1 έτη η καθεμία) και την Ελλάδα στα 46,9 έτη.

Όπως αποτυπώνεται σε πρόσφατη ειδική ανάλυση του ΙΟΒΕ, η δημογραφική συρρίκνωση και η γήρανση του πληθυσμού αποτελούν δύο αλληλένδετα και εξαιρετικά περίπλοκα ζητήματα που απειλούν τη βιωσιμότητα της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας.

Η αρνητική πορεία του φυσικού ισοζυγίου, που καταγράφεται πλέον σε όλες τις περιφέρειες της χώρας, αναδεικνύει την επιτακτική ανάγκη για άμεση και αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου.

Ο πληθυσμός της χώρας αναμένεται να μειωθεί έως το 2050 κατά 1,36 εκατομμύρια άτομα, σύμφωνα με το απαισιόδοξο σενάριο καθώς το ποσοστό αναπλήρωσης των γενεών είναι στο 1,3 αντί του 2,1 που απαιτείται για να διατηρηθεί σταθερός ο πληθυσμός (χωρίς να περιλαμβάνεται η μετανάστευση). Το ποσοστό των ατόμων πάνω από τα 65 έτη αναμένεται να κυμανθεί μεταξύ 30% -33% του συνολικού πληθυσμού έναντι 21% που ήταν το 2015 (στοιχεία από έρευνα της διαΝΕΟσις). Η διαφαινόμενη γήρανση του πληθυσμού θα οδηγήσει σε μείωση του εργατικού δυναμικού (υπολογίζεται σε 500 χιλιάδες), πτώση της παραγωγικότητας και της δυνητικής μέσης ετήσιας ανάπτυξης. Η επιβάρυνση στο συνταξιοδοτικό σύστημα θα αυξηθεί κατακόρυφα, με την εκτίμηση για το 2050 να προβλέπει ότι ο λόγος εργαζομένων – συνταξιούχων θα διαμορφωθεί στο 1,37.

Η οικονομική κρίση που έπληξε τη χώρα από το 2010 και μετά επιδείνωσε το δημογραφικό πρόβλημα. Χιλιάδες νέοι επιστήμονες και επαγγελματίες αναζήτησαν καλύτερες προοπτικές εργασίας στο εξωτερικό, οδηγώντας σε ένα φαινόμενο brain drain, το οποίο δεν έχει αντιστραφεί πλήρως ακόμη και σήμερα. Η απώλεια αυτού του ανθρώπινου δυναμικού έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες στην καινοτομία, στην επιχειρηματικότητα και στην ανανέωση του κοινωνικού ιστού.

Όπως δείχνουν τα στοιχεία, ο πληθυσμός των 30-44 μειώνεται με τη μεγαλύτερη ταχύτητα από όλες τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες. Σύμφωνα με την έρευνα του ΚΕΠΕ η οποία περιλαμβάνει στοιχεία ως το τρίτο τρίμηνο του 2024, σε ένα έτος οι κάτοικοι της Ελλάδας σε ηλικία 30-44 ετών μειώθηκαν κατά 69.000 άτομα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο σε ένα τρίμηνο σημειώθηκε πτώση κατά 22.700 άτομα. Το ΚΕΠΕ κάνει λόγο για  ανησυχητικό φαινόμενο, καθώς πρόκειται παραδοσιακά για την ομάδα που είναι  και η πιο ενεργή στην αγορά εργασίας.

Εάν δεν υπάρξει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο και μάλιστα άμεσα, τότε είναι πολύ πιθανό να μην είναι εύκολο να υπάρξει επιστροφή με τις συνέπειες να είναι τεράστιες