Η μείωση του αγροτικού πληθυσμού αποτελεί εδώ και δεκαετίες πρόβλημα σε περιοχές της νότιας και ανατολικής Ευρώπης. Ενα πρόβλημα που έχει βαθιά υπαρξιακό χαρακτήρα και εξαπλώνεται σε όλη την ήπειρο χωρίς εξαιρέσεις μεταξύ των χωρών και είναι πιο έντονο στις πιο απομακρυσμένες περιοχές με υποβαθμισμένα δίκτυα σύνδεσης με τις πόλεις.
Κατά τη δεκαετία έως το 2024, ο εκτιμώμενος αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε κυρίως αγροτικές περιοχές της ΕΕ μειώθηκε κατά σχεδόν 8 εκατομμύρια, μια μείωση 8,3%, ενώ ο αστικός πληθυσμός αυξήθηκε κατά πάνω από 10 εκατομμύρια, ή 6%. Οι περιοχές στις οποίες λιγοστεύουν δραματικά οι κάτοικοι είναι εκείνες που αποτελούν περίπου το 40% της έκτασης της ΕΕ και κατοικεί σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της.
Επιπτώσεις
Η μείωση του αριθμού σημαίνει ότι η εμπορική δραστηριότητα σβήνει, οι συγκοινωνίες γίνονται πιο αραιές, οι τάξεις στα σχολεία αδειάζουν και οι διατροί λιγοστεύουν. Αυτή η κατάσταση δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο, τροφοδοτώντας περισσότερες αναχωρήσεις, μεγαλύτερη εγκατάλειψη κ.ο.κ., με αποτέλεσμα να γίνεται όλο και πιο δύσκολο να τα καταφέρουν ακόμα κι εκείνοι που σε πείσμα της γενικότερης τάσης δίνουν μάχη για να κρατηθούν στα χωριά τους.
Η μείωση του πληθυσμού απειλεί την πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης, τις τοπικές γλώσσες, τις κουζίνες, τις χειροτεχνίες, τις γεωργικές εκτάσεις, τις παραδόσεις, ακόμη και την εθνική ασφάλεια. Είναι ενδεικτικό αυτό που είπε στους FT η Raffaella Mariani, δήμαρχος ενός δήμου στην Γκαρφανιάνα, μια περιοχή της Τοσκάνης: «Η διατήρηση των δήμων στην Garfagnana προστατεύει τις πόλεις από κάτω» από τις πλημμύρες. Μπορεί κανείς να αντιληφθεί τις επιπτώσεις εάν ερημώσει η περιοχή.
Σπίτια προς 1 ευρώ
Κατά καιρούς σε διάφορες περιοχές γίνονται προσπάθειες να ξαναζωντανέψουν εγκαταλελειμμένα χωριά: είτε με πώληση σπιτιών για 1 ευρώ προκειμένου να ενθαρρυνθούν νέοι κάτοικοι να εγκατασταθούν και να αποκαταστήσουν παλιά κτίσματα είτε επιδοτώντας ζωτικές υπηρεσίες και φτιάχνοντας δημόσια κτήρια για να εξυπηρετούνται καλύτερα οι κάτοικοι. Ορισμένες περιοχές στρέφονται στον τουρισμό, ενθαρρύνοντας την απόκτηση δεύτερης κατοικίας, ενώ άλλες στρέφονται εναντίον του.
Ο ΟΟΣΑ προτρέπει τις αγροτικές περιοχές να «συρρικνωθούν έξυπνα»: ενοποιώντας τις υπηρεσίες, ενισχύοντας τη συνδεσιμότητα, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία για τη βελτίωση της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη και στην εκπαίδευση και αναδεικνύοντας τις ευκαιρίες και την ποιότητα ζωής στις αγροτικές κοινότητες, προκειμένου να μετατοπιστεί το αφήγημα από τις δυσκολίες στις ανέσεις.
Ωστόσο, τα υποκείμενα προβλήματα στις απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές, που εντοπίζονται ως επί το πλείστον στη γήρανση του πληθυσμού, στη μείωση των ποσοστών γεννήσεων και στην έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης, θα είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστούν.
Από την άλλη, οι οικογένειες αποκτούν λιγότερα παιδιά στο μεγαλύτερο μέρος του ανεπτυγμένου κόσμου. Υπήρξαν μόνο 3,6 εκατομμύρια γεννήσεις στην ΕΕ το 2024, σύμφωνα με την Eurostat, ο χαμηλότερος αριθμός που έχει καταγραφεί και πολύ χαμηλότερος από τα χρόνια μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν οι γεννήσεις ξεπερνούσαν συνήθως τα 6 εκατομμύρια ετησίως.
Αυτή η τάση αναμένεται πως θα οδηγήσει σε συρρίκνωση του αγροτικού πληθυσμού της ΕΕ κατά 18% έως το 2100, με ορισμένες περιοχές -όπως Βουλγαρία, Κροατία, Πορτογαλία και Λιθουανία, να αναμένεται να χάσουν τουλάχιστον το ένα τρίτο των κατοίκων τους σε αγροτικές περιοχές.
Κίνητρα κεντρικά
Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έχουν πρωτοβουλίες για την αναζωογόνηση ή την αναχαίτιση της παρακμής των αγροτικών περιοχών.
Το δημογραφικό σχέδιο της Ισπανίας ύψους 13 δισεκατομμυρίων ευρώ περιέχει 130 μέτρα, συμπεριλαμβανομένων περιφερειακών φορολογικών ελαφρύνσεων και στεγαστικών κινήτρων για την ύπαιθρο.
Η Ιταλία έχει μια μακροχρόνια στρατηγική για τις Εσωτερικές Περιοχές.
Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει το Ταμείο Κοινής Ευημερίας και υπάρχουν οι λεγόμενοι υπάλληλοι εγκατάστασης στα Σκωτικά Χάιλαντς που είναι υπεύθυνοι για την υποστήριξη των ανθρώπων να μετακινηθούν ή να παραμείνουν στην περιοχή.
Τοπικές πρωτοβουλίες
Στη Βόρεια Καρελία, στη Φινλανδία, η εκστρατεία για την αναχαίτιση της μείωσης του πληθυσμού έχει ξεκινήσει σοβαρά. Η εξ αποστάσεως μάθηση χρησιμοποιείται στα σχολεία για εξειδικευμένα μαθήματα, διατίθενται κεφάλαια για την προσέλκυση επιχειρήσεων και επενδύσεων σε αγροτικές περιοχές, ένα κινητό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης παρέχει μετακινούμενους νοσηλευτές, οδοντιάτρους και γιατρούς. Επίσης, τα αθλητικά κέντρα είναι δωρεάν για να προσελκύσουν άτομα από τις πόλεις όπου αυτές οι υπηρεσίες είναι ακριβές και προσφέρονται μπόνους μωρών σε νέες οικογένειες. Άδεια σχολεία έχουν πωληθεί σε ιδιώτες ιδιοκτήτες, ενώ άλλα – συχνά με μόνο λίγα παιδιά στο μητρώο τους – συνεχίζουν να λειτουργούν με ορισμένους μαθητές που έρχονται με ταξί.
«Προσπαθώ να καταλάβω κάθε μέρα τι μπορώ να κάνω περισσότερο… αλλά είναι πολύ, πολύ δύσκολο», λέει ο δήμαρχος Hirvonen, ο οποίος αναμένει ότι η μείωση του πληθυσμού θα συνεχιστεί παρά τις προσπάθειες.
Στην Γκαρφανιάνα, την καταπράσινη ορεινή περιοχή ανάμεσα στην Πίζα και στη Φλωρεντία, η δήμαρχος χρηματοδοτεί από την τσέπη της μαθήματα μουσικής, επιστήμης και μαθηματικών στα τοπικά σχολεία, μαζί με φύλαξη παιδιών πριν και μετά το σχολικό πρόγραμμα, σε μια προσπάθεια να προσελκύσει οικογένειες.
Η περιοχή προσφέρει επίσης εγκαταλελειμμένα σπίτια για 1 ευρώ και επιδοτήσεις σε άτομα που μετακομίζουν από αλλού και ερειπωμένα κτίρια έχουν αναπαλαιωθεί για να δημιουργήσουν οικονομικά προσιτή στέγαση.
Σε συνεργασία με την περιφερειακή κυβέρνηση της Τοσκάνης, τοπικά μπαρ σε απομακρυσμένους οικισμούς έχουν αναδιαμορφωθεί ως κόμβοι δημόσιας υπηρεσίας, επιτρέποντας στους κατοίκους να πληρώνουν λογαριασμούς, να έχουν πρόσβαση σε ραντεβού υγειονομικής περίθαλψης και να συνδέονται με το ψηφιακό κράτος. Για εξοικονόμηση χρημάτων, υπηρεσίες όπως άδειες επιχειρήσεων, δημόσιες συμβάσεις και ειδοποιήσεις έκτακτης ανάγκης παρέχονται πλέον από κοινού σε πάνω από δώδεκα δήμους της περιοχής.
«Η πρόκληση είναι να βελτιωθούν οι υπηρεσίες, επομένως δεν επιθυμούν να φύγουν τόσες πολλές οικογένειες», λέει η δήμαρχος. Θέλει επίσης να δει περισσότερες επενδύσεις από την εθνική κυβέρνηση στις μεταφορές και στη συνδεσιμότητα, καθώς και μειωμένους φορολογικούς συντελεστές.
Ωστόσο, η Γκαρφανιάνα, η οποία έχει ταξινομηθεί ως ενδιάμεση περιοχή από την Eurostat επειδή βρίσκεται στα όρια μιας βιομηχανικής και αστικής επαρχίας, έχει χάσει το 10,5% του πληθυσμού της την τελευταία δεκαετία. Πολλοί από τους δήμους της έχουν υποστεί μείωση στον πληθυσμό τους στο μισό από τη δεκαετία του 1960. Μερικοί οικισμοί έχουν πλέον εγκαταλειφθεί εντελώς.
Οι περισσότερες τοπικές αρχές στις περιοχές έχουν χάσει κάθε τραπεζική παρουσία, με πτώση άνω του 20% στα καταστήματα ένδυσης, τα μπαρ και τα αρτοποιεία την τελευταία δεκαετία σε όλη την κοιλάδα. Οι τιμές των κατοικιών είναι το ένα τέταρτο των τιμών στην ευρύτερη επαρχία, με μείωση 13% μόνο τον τελευταίο χρόνο.
H Molezuelas έχει στοιχηματίσει στην ελκυστικότητά της ως τουριστικού προορισμού. Ετσι μπορεί κανείς να δει αρκετά καλοδιατηρημένα σπίτια ως εξοχικά, που ανήκουν κυρίως σε ιδιοκτήτες από το Μπιλμπάο ή τη Γαλλία και είναι συγγενείς με ανθρώπους που έφυγαν από το χωριό στο παρελθόν.
Αυτό δείχνει το μέλλον που βλέπει ο δήμαρχος Bertín: ένα μέρος με λίγους έως καθόλου μόνιμους κατοίκους ή παροχές, αλλά μια ετήσια έγχυση ζωής με τη μορφή καλοκαιρινών παραθεριστών.
Υπάρχει αυξανόμενη δυναμική για την αναδιατύπωση τoυ αφηγήματος γύρω από τις αγροτικές περιοχές για να αντιστραφεί η τύχη τους. Η διοίκηση της επαρχίας Zamora στην Ισπανία ξεκίνησε την πρωτοβουλία Mi Pueblo Acoge («Το Χωριό μου Καλωσορίζει»), η οποία στοχεύει στην προσέλκυση κυρίως λατινοαμερικανών μεταναστών για αγροτικές εργασίες. Παράλληλα με το μη κερδοσκοπικό ίδρυμα Talento 58, η πρωτοβουλία έχει βοηθήσει στην επανεγκατάσταση 124 οικογενειών από το 2022, μεταξύ των οποίων ορισμένοι Βενεζουελάνοι που είναι πτυχιούχοι μηχανικοί, γιατροί και διοικητικοί υπάλληλοι.
«Οι άνθρωποι την αποκαλούν “άδεια Ισπανία”. Εγώ την αποκαλώ “Ισπανία των ευκαιριών”», λέει ο Jesús Alemán, διευθυντής του ιδρύματος, σημειώνοντας ότι ορισμένοι νεοφερμένοι έχουν αναλάβει τοπικές οικογενειακές επιχειρήσεις.
Και η ΚΑΠ που πετσοκόβεται τσεκουρεύεται
Και μια και λόγος γίνεται για το πώς θα στηριχθεί η ευρωπαϊκή ύπαιθρος, που είναι κατά κύριο λόγο αγροτικές περιοχές, ας δούμε τι επιφυλάσσει η πρόταση της Κομισιόν για τον προϋπολογισμό της ΕΕ την περίοδο 2028 – 2024 και ο καθένας μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματά του.
Παρουσιάζοντας η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν τον «προϋπολογισμό της νέας εποχής, ο οποίος ταιριάζει στις φιλοδοξίες της Ευρώπης», όπως η ίδια τον χαρακτήρισε, αποκάλυψε τις στοχεύσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τους αγρότες που αντικατοπτρίζονται σε ακόμα πιο μειωμένα κονδύλια, περίπου κατά 25%, από 386,6 δισ. σε λιγότερο κάτω από 300 δισ. .
Επίσης, τα χρήματα της ΚΑΠ συγχωνεύονται με εκείνα της «Πολιτικής Συνοχής» σε ένα συνολικό ποσό ύψους 865 δισ. ευρώ. Και όλα αυτά με έναν γενικό προϋπολογισμό αυξημένο κατά 64% σε σύγκριση με τον τρέχοντα ήτοι από 1,2 τρισ. ευρώ σε 2 τρισ. ευρώ.
Οι αντιδράσεις των ευρωπαϊκών αγροτικών οργανώσεων ήταν άμεσες. Οι κορυφαίες συνεταιριστικές οργανώσεις των ευρωπαίων αγροτών, Copa-Cogeca, χαρακτήρισαν την ημέρα «Μαύρη Τετάρτη για την ευρωπαϊκή γεωργία».
Σε μια καυστική δήλωση, κατηγόρησαν την πρόεδρο της Κομισιόν ότι προετοιμάζει κρυφά μια «δραστική, μονομερή και κυνική» περικοπή. «Γνωρίζουμε ακριβώς ποιος θα πληγεί περισσότερο – οι οικογενειακές εκμεταλλεύσεις, ο ακρογωνιαίος λίθος του μοντέλου μας», ανέφεραν, ακόμα κι εκείνοι που όταν μιλούν για οικογενειακές μονάδες εννοούν πολύ μεγαλύτερα μεγέθη από αυτά που υπάρχουν στην Ελλάδα.
Μια ακόμη ενδεικτική κριτική που ασκείται είναι αυτή της Εθνικής Ενωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών (ΕΘΕΑΣ). Μεταξύ άλλων αναφέρει σε ανακοίνωσή της: «η ΕΕ φαίνεται σε μια εποχή κλιματικής κρίσης και αβεβαιοτήτων για την επάρκεια τροφίμων παγκόσμια, να εγκαταλείπει το στρατηγικό πλεονέκτημα που έχει. Έτσι η ΚΑΠ από εμβληματική πολιτική χάνεται και συγχωνεύεται σε ένα μόνο Ευρωπαϊκό Ταμείο Οικονομικής, Εδαφικής, Κοινωνικής, Αγροτικής και Θαλάσσιας Βιώσιμης Ευημερίας και Ασφάλειας, που στον μακροσκελή τίτλο του προσπαθεί να κρύψει την μετατροπή της Συνοχής σε κατακερματισμένες και αναποτελεσματικές πολιτικές, που καταδικάζουν την Ευρωπαϊκή Ανταγωνιστικότητα και Ανθεκτικότητα της υπαίθρου και των αγροτών. Ο εκφυλισμός της ΚΑΠ που συντελέστηκε με τα Εθνικά Στρατηγικά Σχέδια 2023-2027, φαίνεται ότι θα γίνει βαθύτερος με την προώθηση των μεμονωμένων εθνικών σχεδίων που αποτελούν πισωγύρισμα σε επανεθνικοποίηση».
Κατά τη γνώμη μας, ο Álvaro, ο ισπανός αγρότης που συστήθηκε μόνο με το μικρό του όνομα στους δημοσιογράφους, έξω από το Ευρκοινοβούλιο, τα είπε όλα με 10 λέξεις: «η ισπανική ύπαιθρος και η ευρωπαϊκή γεωργία καταστρέφονται από εδώ»…
