Γιατί όχι ΦΠΑ; Τα δεδομένα πίσω από την επιλογή των άμεσων φόρων

Το ελληνικό επιχείρημα: H κυβέρνηση λέει «όχι» σε οριζόντια μείωση ΦΠΑ στα τρόφιμα και την εστίαση, για δύο βασικούς λόγους:

1) ο λογαριασμός στα δημόσια έσοδα είναι μεγάλος και αβέβαιης αποτελεσματικότητας, και

2) η εμπειρία της ελληνικής αγοράς δείχνει ότι η μείωση συχνά δεν περνά στις τελικές τιμές

Τι μάθαμε τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη; Ότι ο ΦΠΑ μοιάζει με ανελκυστήρα που κολλάει ανάμεσα σε ορόφους.

Τον κατεβάζεις (Ισπανία, Πορτογαλία στα βασικά τρόφιμα) και σε ορισμένες περιπτώσεις οι τιμές πράγματι κατεβαίνουν μαζί του, σχεδόν ολόκληρο το «δώρο» στον καταναλωτή. Τον κατεβάζεις αλλού (Γαλλία ’09 στην εστίαση, Ελλάδα ’19) και οι τιμές μένουν πεισματικά στον ίδιο όροφο: το όφελος το καταπίνουν τα περιθώρια κέρδους, τα «μενού κόστους», η άνεση μιας αγοράς που δεν βιάζεται να ανταγωνιστεί.

Στη Γερμανία μάλιστα, η μεγάλη πανδημική μείωση του ΦΠΑ λειτούργησε σαν βραχυχρόνιο ενεργειακό ποτό: έφτιαξε τη διάθεση για έξι μήνες, ο λογαριασμός όμως στα δημόσια ταμεία έρχεται αμέσως και βαρύς.

Τι έδειξαν οι τελευταίες ευρωπαϊκές «δοκιμές» ΦΠΑ

Ισπανία (2023–24): μηδενικός ΦΠΑ (0%) σε βασικά τρόφιμα που ως τότε είχαν 4%, και από 10%→5% σε λάδια/ζυμαρικά. Η Τράπεζα της Ισπανίας και ακαδημαϊκές μελέτες βρήκαν σχεδόν πλήρη μετακύλιση στις τιμές των σούπερ μάρκετ – δηλαδή οι τιμές έπεσαν περίπου όσο ο φόρος. Το μέτρο κοστολογήθηκε σε ~1,32 δισ. € για το 2023 και παρατάθηκε με κόστος ~1,36 δισ. € μέχρι το φθινόπωρο 2024 (σταδιακή επαναφορά στο 4% από 2025).

Πορτογαλία (Απρ–Δεκ 2023): 0% ΦΠΑ σε 46 βασικά τρόφιμα (από 6%). Οι τιμές του «καλαθιού» υποχώρησαν 7,6%–7,9% στον πρώτο μήνα. Το μέτρο παρατάθηκε λόγω «θετικών αποτελεσμάτων» σύμφωνα με την πορτογαλική κυβέρνηση. Κόστος: μερικές εκατοντάδες εκατ. € σε εξαμηνιαία βάση.

Γερμανία (Ιούλ–Δεκ 2020): γενικευμένη προσωρινή μείωση (19%→16% και 7%→5%). Τα στοιχεία τιμών έδειξαν μέση πτώση -1,3%. Το δημοσιονομικό κόστος βέβαια ήταν πολύ υψηλό.Υπάρχουν εκτιμήσεις για 20 δισ. € από απώλεια ΦΠΑ στο εξάμηνο.

Πολωνία (2022–Μάρτ. 2024): 0% ΦΠΑ στα τρόφιμα (από 5%) και μεγάλες μειώσεις σε καύσιμα/ενέργεια ως «ασπίδα» κατά του πληθωρισμού. Μελέτες αναφέρουν μερική μετακύλιση στα τρόφιμα — αρχική πτώση ~2,1–2,8% (δηλ. 44%–58% του φόρου). Το μέτρο έληξε 31/3/2024 με επάνοδο στο 5%, καθώς ο πληθωρισμός είχε αποκλιμακωθεί.

Ελλάδα (2019): μείωση ΦΠΑ από 24%→13% σε εστίαση/πλήθος τροφίμων και 13%→6% σε ενέργεια. Τα στοιχεία έδειξαν επιλεκτική και συχνά ανεπαρκή μετακύλιση στην εστίαση, με τα οφέλη να απορροφώνται εν μέρει από τις επιχειρήσεις

Τι θα δούλευε και τι όχι

Όπως φαίνεται και από τα παραπάνω στοιχεία προσωρινός και αυστηρά στοχευμένος μηδενικός ΦΠΑ σε λίστα βασικών τροφίμων, με ρήτρα λήξης και δημόσια δέσμευση λιανεμπορίου για μετακύλιση (μοντέλο Ισπανίας/Πορτογαλίας) εκεί είδαμε σχεδόν 100% πτώση τιμών όσο κράτησε το μέτρο.

Οριζόντιες ή μόνιμες μειώσεις συντελεστών σε ευρύ φάσμα αγαθών/υπηρεσιών δεν είχαν τα αναμενόμενα

αποτελέσματα καθώς το κόστος ήταν υψηλό και υπήρξε , μάλιστα μερική μετακύλιση.

Στην Ελλάδα , έχουμε ζήσει τι σημαίνει να μην περνάει ο ΦΠΑ στις τιμές. Τότε, η πολιτεία κέρδιζε τίτλο («μειώσαμε τους φόρους») και έχανε έσοδα.Ο καταναλωτής πάλι κέρδιζε προσδοκίες και έβλεπε το ίδιο σύνολο στον λογαριασμό. Διπλή ήττα. Οι άμεσοι φόροι, αντίθετα, δεν αφήνουν περιθώριο «απορρόφησης»: το όφελος δεν χάνεται στον δρόμο.

Είναι τέλεια λύση; Όχι. Οι μειώσεις σε άμεσους φόρους δεν σβήνουν την αίσθηση ακρίβειας στο σούπερ μάρκετ. Η πολιτική τους απόδοση είναι πιο αργή, λιγότερο φωτογενής. Θέλουν υπομονή, και συνοδεία από πραγματικό ανταγωνισμό: ελέγχους, αποτροπή καρτελοποιήσεων, διαφάνεια στην αλυσίδα κόστους. Αλλιώς, το μισό-ευρώ που γλιτώνεις στον φόρο εισοδήματος το τρως στο ταμείο του μπακάλη.