Για έναν νέο Διαφωτισμό στον κόσμο που αλλάζει

Ο Φρήντριχ Χάγιεκ (1899-1992) ήταν αυτός που είχε γράψει πριν 60 χρόνια ότι «για να διατηρούν οι παλιές αλήθειες την αξία τους στο μυαλό των ανθρώπων πρέπει να αναδιατυπώνονται με τη γλώσσα και τις αντιλήψεις των επόμενων γενεών. Οι διατυπώσεις τους εκείνες, που κάποτε ήταν οι πιο αποτελεσματικές, σταδιακά φθείρονται τόσο πολύ από το χρόνο, ώστε παύουν να μεταφέρουν μια σαφώς καθορισμένη σημασία. Συνεπώς οι  λέξεις και οι υποκείμενες ιδέες μπορεί να παραμένουν έγκυρες όπως πάντα, αλλά όταν αναφέρονται στα προβλήματα της εποχής μας δεν μεταδίδουν πια την ίδια βεβαιότητα….».

Με τα λόγια του αυτά, ο μεγάλος Αυστριακός φιλόσοφος και οικονομολόγος, διατύπωσε μια αλήθεια που όχι λίγες φορές σκοπίμως αγνοείται και παραχαράσσεται. Και αυτό είναι εξαιρετικά περίεργο εκ πρώτης όψεως. Όχι όμως αν θελήσει κάποιος να πάει σε βάθος στην ανθρώπινη φύση.

To 1784, σε ένα δοκίμιό του με τίτλο την ερώτηση: «Was ist Aufklarung?» (Τί είναι ο Διαφωτισμός;), ο Ιμάνουελ Καντ έδωσε την απάντηση ότι έγκειται στην «έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητα του, για την οποία υπεύθυνος είναι ο ίδιος», από τη λόγω «οκνηρίας και δειλίας» υποταγή του σε «δόγματα και τύπους» θρησκευτικών και πολιτικών εξουσιών. Ως κα­τάλληλο σύνθημα για τον Διαφωτισμό πρότεινε το «Τόλμα να γνωρίζεις!» («Sapere aude!») και ως θεμελιώδη απαίτησή του όρισε την ελευθερία της σκέψης και του λόγου. «Καμία εποχή δεν μπορεί να συμμαχήσει και να συ­νωμοτήσει με στόχο να εμποδίσει τις επόμενες να επεκτείνουν τις αντιλήψεις τους, να αυξήσουν τις γνώσεις τους και να απαλλαγούν από τις πλάνες τους. Αυτό θα ήταν έγκλημα απέναντι στην ανθρώπινη φύση, της οποίας ο αρχικός προορισμός συνίσταται ακριβώς στην πρόοδο αυτή».

Μια εκδοχή της ίδιας σκέψης στον εικοστό πρώτο αιώνα βρίσκουμε στην υπεράσπιση του Διαφωτισμού από τον Ντέιβιντ Ντόιτς, στο βιβλίο του The Beginning of Infinity. Ο Ντόιτς υποστηρίζει ότι αν τολμήσουμε να γνωρίσουμε, είναι δυνατή η πρόοδος σε όλα τα πεδία, επιστημονικά, πολιτικά και ηθικά. Από αυτές τις σκέψεις που προηγούνται, εύκολα καταλαβαίνει κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος γιατί ο Διαφωτισμός, οι ρίζες του οποίου βρίσκονται στην προσωκρατική αρχαία ελληνική φιλοσοφία, έχει εχθρούς. Η ελεύθερη κριτική σκέψη, είναι μη συμβατή με τσιτάτα και λοιπές κενές περιεχομένου σωτηριολογικές λύσεις πολύπλοκων προβλημάτων. Η φιλελεύθερη αντίληψη για τη ζωή και την κοινωνική οργάνωση δεν είναι συνταγολόγιο. Στηρίζεται στον ορθό λόγο και σε διαδικασίες αντιμετώπισης και επίλυσης των προβλημάτων που μπορούν να προκύψουν μέσα από αυτόν.

Όπως πολύ σωστά γράφει ο Στήβεν Πίνκερ στο έξοχο βιβλίο του “Διαφωτισμός, Τώρα” (Εκδόσεις Διόπτρα), «ο ορθολογισμός είναι μη διαπραγματεύσιμος». Από τη στιγμή που θα ασχοληθείς με το ερώτημα για ποιο λόγο πρέπει να ζεις (ή με οποιοδήποτε άλλο ερώτημα) και εφόσον επιμένεις ότι οι απαντήσεις σου, όποιες κι αν είναι αυτές, είναι λογικές ή δικαιολογη­μένες ή αληθείς και συνεπώς πρέπει να τις πιστέψουν και άλλοι άνθρωποι, έχεις δεσμεύσει τον εαυτό σου στο πλαίσιο της λογικής και στον έλεγχο των πεποιθήσεών σου σύμφωνα με αντικειμενικές προδιαγραφές. Αν υπήρχε ένα κοινό σημείο στους στοχαστές του Διαφωτισμού, αυτό ήταν η επιμονή τους στην ενεργητική εφαρμογή των προδιαγραφών του ορθολογισμού για να κατανοούμε τον κόσμο μας και μέσα από την κατανόηση αυτή, να βρίσκονται λύσεις”. Με τις τελευταίες, σε καμμιά περίπτωση να έχουν οριστικό και αμετάθετο χαρακτήρα.

Υπό παρόμοιες διανοητικές συνθήκες, ένας προοδευτικός πολιτικός σχηματισμός, επειδή το μέλλον είναι απρόβλεπτο, πρέπει να διαχέει μια κουλτούρα αλλαγής της νοοτροπίας αντίληψης του μέλλοντος και της διαμόρφωσής του.

Είναι ζωτική και απαραίτητη έτσι, η καλλιέργεια μια νέας κουλτούρας και ενός νέου τρόπου σκέψης σχετικά με την «αντίληψη των προσερχομένων» (Φιλόστρατος), ή την αναγνώριση της “μυστικής βοής των πλησιαζόντων γεγονότων» (Καβάφης), μέσα σε μια εποχή ραγδαίων εξε­λίξεων.

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η αν­θρωπότητα τα επόμενα 10 χρόνια θα βιώσει αλλαγές που θα ισοδυναμούν με τα προηγούμενα 100! Η παγκόσμια γεωπολιτική αλλάζει. Είναι σαφές έτσι ότι η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είχε την έννοια απόκτησης μεριδίου επιρροής και ισχύος στη νέα γεωπολιτική σκακιέρα, αλλά και ανακοπής της οποίας πρόοδού ανάπτυξης ενός νέου Διαφωτισμού. Κάτι παρόμοιο επεδίωξαν και πέτυχαν οι τρομοκράτες /δολοφόνοι της Χαμάς επιτιθέμενοι στο Ισραήλ πριν δύο χρόνια, παρασύροντας το Ισραήλ του Νετανιάχου και τους ακραίους εταίρους του {δολοφόνων του Γιτζάκ Ράμπιν} στην τακτική τους

Το ίδιο ισχύει και για τις τουρκικές προκλήσεις στο Αιγαίο και για την επιθετική ρητορική της ισλαμικής ηγεσίας της Τουρκίας, η οποία θέλει να ανατρέψει  κεκτημένα. Τόσο στο επίπεδο της νοοτροπίας, αλλά σε αυτό της γεωγραφίας, πράγμα διαφορετικό από τις επιταγές του ορθού λόγου και της ιστορίας.

Μέσα σε αυτό το έντονα ζοφερό  περιβάλλον, η Ευρώπη πρέπει και έχει τεράστιο ρόλο να παίξει. όχι μόνο γεωπολιτικό αλλά και πολιτιστικό. Ο ορθός λόγος έχει ελληνορωμαϊκή και άρα ευρωπαϊκή ταυτότητα γι’ αυτό σε πολλούς δεν αρέσει. Τί αν κάνουμε όμως. όσο και αν κάποιοι προσπαθούν να ξαναγράψουν την ιστορία, η τελευταία δεν ξεριζώνεται από την πραγματικότητα.

Είναι καθήκον ζωτικό για την Ευρώπη έτσι, να υπερασπίσει τις δημοκρατικές της αξίες, τώρα στιγμή που αυτές διασύρονται στην Αμερική , τον ισχυρότερο σύμμαχό της Είναι θέμα υπαρξιακό και υπό αυτή την έννοια βαθύτατα πολιτικό.

Η Δημοκρατία και οι αξίες που διέπουν τον λεγόμενο Δυτικό κόσμο βρίσκονται υπό πίεση. Το 2024 ήταν η 18η συνεχής χρονιά που καταγράφηκε υποχώρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και των ελευθεριών σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν συνεχιστεί η τάση αυτή και τα επόμενα χρόνια, θα επηρεάσει όχι μόνο τις αναδυόμενες δημοκρατίες, αλλά και εκείνες που έχουν σταθερότερα θεμέλια. Η διατήρηση του δημο­κρατικού σφρίγους στον άκρως πολύπλοκο και γρήγορα μεταβαλλόμενο κόσμο, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα των θεσμών να προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες και να παραμέ­νουν ανθεκτικοί απέναντι στις εξωγενείς προκλήσεις.

Στη σημερινή Ελλάδα, οι φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις του κράτους δικαίου, έχουν κάθε λόγο να συνασπισθούν και να αντισταθούν στον λαϊκισμό και τον ανορθολογισμό που αυτός ο τελευταίος εκπέμπει, ώστε να θεμελιώσουν ένα δίκαιο, ελεύθερο και δημοκρατικό αύριο. Η ανάδυση μιας νέας πολιτικής κουλτούρας συνιστά ιστορική επιταγή και πρόκληση.