Οικονομικές επιπτώσεις και κίνδυνοι της τεχνητής νοημοσύνης

Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αποτελεί τη σημαντικότερη τεχνολογική επανάσταση του 21ου αιώνα. Η εφαρμογή της επηρεάζει την παραγωγή, την εργασία, την καινοτομία και την κοινωνική οργάνωση, οδηγώντας σε βαθιές αλλαγές στη διάρθρωση των οικονομιών και της παγκόσμιας οικονομίας. Οι επιπτώσεις της διαφοροποιούνται χρονικά: βραχυπρόθεσμα ενισχύει την παραγωγικότητα και οδηγεί σε περιορισμένες μεταβολές στη διάρθρωση της απασχόλησης, μεσοπρόθεσμα αναμένεται να προκαλέσει ευρύτερες οικονομικές αναδιαρθρώσεις, ενώ μακροπρόθεσμα αναμένεται να μετασχηματίσει ριζικά το ίδιο το κοινωνικό και οικονομικό σύστημα.

Σε πρώτο στάδιο, η ΤΝ οδηγεί σε αύξηση παραγωγικότητας και αποδοτικότητας μέσω αυτοματοποίησης και ανάλυσης δεδομένων. Επιχειρήσεις σε τομείς όπως το εμπόριο, οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες και η εκπαίδευση μειώνουν το κόστος λειτουργίας και παραγωγής και βελτιώνουν τη λήψη αποφάσεων. Η επίδραση της ΤΝ στο ΑΕΠ είναι αρχικά περιορισμένη, αλλά η δυναμική της είναι σαφώς ανοδική. Στην αγορά εργασίας, επαναλαμβανόμενες και διοικητικές εργασίες ήδη αντικαθίστανται από αλγορίθμους, ενώ δημιουργούνται νέες θέσεις σε τομείς όπως η ανάλυση δεδομένων και η κυβερνοασφάλεια. Η προσαρμογή δεν είναι ομαλή, καθώς ορισμένοι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν αβεβαιότητα και ανάγκη επανεκπαίδευσης. Η καινοτομία ενισχύεται, ιδιαίτερα σε επιχειρήσεις με πρόσβαση σε κεφάλαιο και τεχνογνωσία. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις όμως δυσκολεύονται να συμβαδίσουν, οδηγώντας σε νέες ανισότητες.

Παράλληλα, εμφανίζονται ρυθμιστικές και δεοντολογικές προκλήσεις σχετικά με τα προσωπικά δεδομένα και τα πνευματικά δικαιώματα, που οδηγούν την Ευρωπαϊκή Ενωση και άλλους θεσμούς να θεσπίσουν τα πρώτα πλαίσια εποπτείας. Επιπλέον, βραχυπρόθεσμα υπάρχει ένας κίνδυνος από πιθανή πτώση των χρηματιστηριακών τιμών των εταιρειών που σχετίζονται με την ΤΝ, οι οποίες έχουν ανέβει σε δυσθεώρητα επίπεδα. Οπως αναφέρει το περιοδικό Economist, «Ενας λόγος που οι επενδυτές φοβούνται μια “φούσκα” ή κατάρρευση της των αποτιμήσεων των εταιρειών τεχνητής νοημοσύνης, είναι το πόσο στενά συνδεδεμένες είναι οι μεγαλύτερες αμερικανικές εταιρείες – και συνολικά οι αγορές – με αυτήν την τεχνολογία. Το 2000, οι 20 μεγαλύτερες εταιρείες του δείκτη S&P 500 αντιπροσώπευαν το 38% της συνολικής του αξίας· έντεκα από αυτές σχετίζονταν με το Διαδίκτυο. Σήμερα, οι 20 κορυφαίες εταιρείες αντιστοιχούν στο 52% της αξίας του δείκτη, με τον ίδιο αριθμό να έχει επενδύσει βαθιά στην τεχνητή νοημοσύνη. Αν η τεχνολογία δεν αποφέρει τις αναμενόμενες υψηλές αποδόσεις, όλες αυτές οι εταιρείες θα δεχθούν ισχυρό πλήγμα». Ενα τέτοιο πλήγμα θα μπορούσε να δημιουργήσει μια νέα μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση και παγκόσμια ύφεση.

Μεσοπρόθεσμα, η ΤΝ αναμένεται να λειτουργήσει ως γενική τεχνολογία που θα τείνει να αναδιαμορφώνει πλήρως την παραγωγή και την απασχόληση. Οι επιχειρήσεις θα ενσωματώσουν την ΤΝ σε όλα τα στάδια της αλυσίδας παραγωγής, οδηγώντας σε ραγδαία

αύξηση της παραγωγικότητας και σημαντική οικονομική ανάπτυξη. Ο ΟΟΣΑ εκτιμά ότι η ΤΝ μπορεί να αυξήσει το παγκόσμιο ΑΕΠ κατά 7-10% έως το 2035. Ωστόσο, η ανάπτυξη δεν αναμένεται να κατανεμηθεί ισόρροπα. Οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες θα συγκεντρώσουν ακόμη μεγαλύτερη ισχύ λόγω ελέγχου δεδομένων και υπολογιστικών υποδομών, γεγονός που θα ενισχύσει την ολιγοπωλιακή διάρθρωση της παγκόσμιας οικονομίας.

Ταυτόχρονα, οι οικονομικές ανισότητες μεταξύ εργαζομένων αναμένεται να διευρυνθούν. Οι υψηλά καταρτισμένοι θα ωφεληθούν, ενώ οι εργαζόμενοι με μεσαίες και χαμηλές βαθμίδες κατάρτισης θα ζημιωθούν, ή δεν θα ωφεληθούν ανάλογα. Οι κυβερνήσεις ήδη καλούνται να αναλάβουν ενεργό ρόλο με πολιτικές αναδιανομής, φορολόγησης του άυλου κεφαλαίου και στήριξης της εκπαίδευσης. Η διά βίου μάθηση και η τεχνολογική επανειδίκευση καθίστανται προϋποθέσεις κοινωνικής συνοχής.

Παράλληλα, η γεωοικονομική ισορροπία αλλάζει: ΗΠΑ και Κίνα αναμένεται να κυριαρχήσουν τεχνολογικά, ενώ η Ευρώπη θα προσπαθεί να ισορροπήσει μέσω ενίσχυσης της καινοτομίας και ρυθμιστικών παρεμβάσεων. Μακροπρόθεσμα, η ΤΝ θα εισέλθει σε εποχή ωριμότητας και αναμένεται να προκαλέσει ριζικό μετασχηματισμό της οικονομικής και κοινωνικής διάρθρωσης. Με την ανάπτυξη συστημάτων γενικής τεχνητής νοημοσύνης (AGI), οι μηχανές θα αποκτήσουν την ικανότητα εκτέλεσης γνωστικών και δημιουργικών λειτουργιών, μεταβάλλοντας ριζικά τη σχέση ανθρώπου – εργασίας. Η αυτοματοποίηση θα καταστήσει πολλές μορφές εργασίας περιττές, ενώ το άυλο κεφάλαιο – δεδομένα, αλγόριθμοι, λογισμικό – θα μεταβληθεί στον κύριο συντελεστή παραγωγής. Οι εταιρείες που ελέγχουν αυτά τα στοιχεία θα αποκτήσουν τεράστια δύναμη, οδηγώντας σε ένα είδος τεχνολογικού ολιγαρχισμού.

Παράλληλα αναμένεται να υπάρξει σημαντική μείωση των ωρών εργασίας και περισσότερος ελεύθερος χρόνος για τους εργαζομένους. Το οικονομικό πρόβλημα δεν θα είναι πλέον η παραγωγή εισοδήματος και πλούτου, αλλά η δίκαιη κατανομή τους. Τα κράτη θα χρειαστεί να υιοθετήσουν νέες μορφές κοινωνικής πολιτικής, όπως το καθολικό βασικό εισόδημα (UBI) ή την παροχή «ψηφιακών μερισμάτων» από την αξιοποίηση των δεδομένων. Παράλληλα, θα πρέπει να λειτουργήσουν ως εγγυητές πρόσβασης στη γνώση και την εκπαίδευση, προάγοντας τη δημιουργικότητα και τις ηθικές αξίες – χαρακτηριστικά που δύσκολα αυτοματοποιούνται.

Η ΤΝ μπορεί να οδηγήσει μακροχρόνια σε μια οικονομία αφθονίας, όπου το οριακό κόστος παραγωγής θα έχει μειωθεί δραστικά, και οι βασικές ανάγκες θα μπορούν να ικανοποιούνται με πολύ μικρότερο χρόνο εργασίας. Ωστόσο, χωρίς ρύθμιση, η τεχνολογία μπορεί να ενισχύσει την εξάρτηση από λίγους «ψηφιακούς κολοσσούς». Εξίσου πιθανή είναι η εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικής οργάνωσης, όπου η εργασία δεν θα αποτελεί πια το κύριο μέσο κοινωνικής ένταξης, καθώς ο χρόνος εργασίας θα έχει μειωθεί δραστικά, αλλά θα αντικατασταθεί από τη δημιουργικότητα, τη φροντίδα και την καινοτομία. Σε διεθνές επίπεδο, η ΤΝ θα επανακαθορίσει μακροχρόνια την παγκόσμια ισορροπία ισχύος. Οι χώρες με τεχνολογική κυριαρχία θα αποκτήσουν επιπλέον πολιτικά και στρατηγικά πλεονεκτήματα, ενώ οι υπόλοιπες θα εξαρτώνται από αυτές ακόμη περισσότερο. Η παγκόσμια συνεργασία θα είναι κρίσιμη, ώστε η ΤΝ να χρησιμοποιηθεί και για κοινωνική βελτίωση – όπως η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής ή η υγειονομική πρόληψη – και όχι απλώς για οικονομικό ανταγωνισμό και συγκέντρωση ισχύος.

Νέες τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσαν να λιπάνουν τον βρόχο θετικής ανάδρασης μεταξύ της οικονομίας, της επιστήμης και της εφαρμοσμένης τεχνολογίας και μπορούν – στο σωστό κανονιστικό και κοινωνικό περιβάλλον – να οδηγήσουν σε ακόμη ταχύτερη πρόοδο. Οι συνεισφορές των οικονομολόγων που βραβεύθηκαν φέτος με το Νομπέλ

Οικονομίας, των Joel Mokyr, Philippe Aghion και Peter Howitt, μας έχουν παράσχει σημαντικά εργαλεία και σημαντικές γνώσεις για το πώς να αντιμετωπίσουμε τις απειλές για την πρόοδο και να αξιοποιήσουμε στο έπακρο τις μελλοντικές ευκαιρίες.

Ο βαθμός στον οποίο η ΤΝ θα οδηγήσει σε ευημερία και αφθονία ή σε ανισότητα και συγκέντρωση ισχύος σε λίγες επιχειρήσεις και χώρες θα εξαρτηθεί τελικά από τις πολιτικές επιλογές των κρατών και τη συλλογική ικανότητα των κοινωνιών μας να διαχειριστούν την τεχνολογική πρόοδο. Η πρόκληση των επόμενων δεκαετιών δεν είναι μόνο τεχνολογική, αλλά βαθύτατα πολιτική και ηθική. Πώς θα μετατρέψουμε την ΤΝ από ένα ακόμη εργαλείο ιδιωτικού κέρδους σε ένα εργαλείο κοινωνικής προόδου, και από δύναμη συγκέντρωσης ισχύος σε μέσο ευρύτερης κοινωνικής συμμετοχής.

Ο κ. Γιώργος Αλογοσκούφης είναι ομότιμος καθηγητής Οικονομικής Επιστήμης στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρώην υπουργός Οικονομίας και Οικονομικών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ (ΟΤ) – ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ