Σε μια εποχή αβεβαιότητας, οι χρηματοοικονομικές αποφάσεις των πολιτών, των επιχειρήσεων και των κρατών καθορίζονται όσο ποτέ άλλοτε από την ικανότητα αναγνώρισης των υπαρκτών, αλλά και των μη αναμενόμενων κινδύνων. Παρ’ όλα αυτά, δύο από τις πιο ισχυρές μεταφορές της σύγχρονης οικονομικής βιβλιογραφίας –ο «γκρι ρινόκερος» και ο «ελέφαντας στο δωμάτιο»– υπενθυμίζουν ότι συχνά αγνοούμε ή δεν θέλουμε να δούμε τους κινδύνους που βρίσκονται μπροστά μας. Και οι δύο μεταφορές /εικόνες περιγράφουν μεγάλα, εμφανή προβλήματα που κάνουμε πως δεν υπάρχουν. Όμως, η ουσία τους είναι διαφορετική και η διάκριση αυτή έχει μεγάλη σημασία και για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό.
Ο Γκρι Ρινόκερος: Ο προβλέψιμος κίνδυνος που έρχεται κατά πάνω μας
Ο όρος «grey rhino», όπως τον καθιέρωσε η Michele Wucker, αναφέρεται σε μεγάλους, προβλέψιμους και ορατούς κινδύνους που συχνά παραμελούμε, όχι επειδή δεν τους βλέπουμε, αλλά επειδή δεν θέλουμε να τους δούμε και να δράσουμε εγκαίρως.
Σε αντίθεση με τον «μαύρο κύκνο» του Taleb –που είναι σπάνιο, ξαφνικό και απρόβλεπτο γεγονός– ο γκρι ρινόκερος έχει όλα τα σημάδια και είναι ακριβώς μπροστά μας. Χρειάζεται όμως πολιτική βούληση, διορατικότητα και χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό για να αντιμετωπιστεί.
Τα χαρακτηριστικά του είναι ο μεγάλος, προβλέψιμος και μετρήσιμος κίνδυνος και η καθυστέρηση δράσης, που επιδεινώνει το πρόβλημα.
Χρηματοοικονομικά παραδείγματα αποτελούν το δημογραφικό ,το συνταξιοδοτικό σύστημα σε μια χώρα με γηράσκοντα πληθυσμό, το αυξανόμενο ιδιωτικό χρέος νοικοκυριών σε περιβάλλον ανόδου των επιτοκίων ,το δημόσιο χρέος και η επιβάρυνση των επόμενων γενεών η κλιματική μετάβαση και ο κίνδυνος «εγκαταλελειμμένων» περιουσιακών στοιχείων, οι διαδοχικές δημοσιονομικές ανισορροπίες που όλοι προβλέπουν, αλλά λίγοι αντιμετωπίζουν.
Ο γκρι ρινόκερος είναι το πρόβλημα που έρχεται κατά πάνω μας , έχει επιτάχυνση και μας αναγκάζει κάποια στιγμή να δράσουμε – συχνά πολύ αργά.
Ο ελέφαντας στο δωμάτιο: Το άβολο θέμα που κανείς δεν θέλει να θίξει
Αντίθετα, ο «ελέφαντας στο δωμάτιο» δεν είναι ο κίνδυνος που πλησιάζει· είναι το άβολο, ταμπού θέμα που όλοι βλέπουν μπροστά τους αλλά κανείς δεν συζητά.
Συχνά σχετίζεται με φόβο, ντροπή, πολιτικό κόστος ή προσωπικές ευαισθησίες. Δεν κινείται, δεν μεγαλώνει στιγμιαία, αλλά η σιωπή γύρω του δημιουργεί στασιμότητα και έλλειψη ενημέρωσης.
Τα χαρακτηριστικά του είναι τα εξής: ένα μεγάλο, εμφανές πρόβλημα που προκαλεί αμηχανία ή σύγκρουση και η αποφυγή συζήτησης, που εμποδίζει τη λύση.
Χρηματοοικονομικά παραδείγματα αποτελούν ο χαμηλός χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός σε μια κοινωνία όπου κανείς δεν θέλει να το παραδεχτεί, οι υψηλές προμήθειες ή αδιαφανείς πρακτικές στον χρηματοοικονομικό τομέα, οι οικογενειακές οικονομικές ανισότητες που όλοι γνωρίζουν αλλά κανείς δεν θίγει, τα ψυχολογικά σφάλματα των επενδυτών, που επηρεάζουν αποφάσεις ,αλλά σπάνια συζητιούνται.
Ο ελέφαντας στο δωμάτιο δεν θα μας χτυπήσει με την ένταση του γκρι ρινόκερου, αλλά σίγουρα θα μας κρατήσει στάσιμους.
Γιατί η διάκριση είναι κρίσιμη για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό
Όταν μιλάμε για την χρηματοοικονομική εκπαίδευση των πολιτών, είναι σημαντικό να ξεχωρίζουμε τους κινδύνους που έρχονται (γκρι ρινόκεροι) από τα ταμπού που πρέπει να σπάσουμε (ελέφαντες στο δωμάτιο) .
Ο πρώτος απαιτεί σχεδιασμό, πρόληψη και στρατηγικές δράσης.
Ο δεύτερος απαιτεί διάλογο, διαφάνεια και κατανόηση συμπεριφοράς. Και στις δύο περιπτώσεις, η έλλειψη χρηματοοικονομικής παιδείας εντείνει το πρόβλημα.
Συμπεράσματα
Ο γκρι ρινόκερος και ο ελέφαντας στο δωμάτιο είναι δύο ισχυρές μεταφορές που εξηγούν γιατί οι κοινωνίες και τα άτομα αγνοούν προβλήματα που βρίσκονται μπροστά τους. Ο πρώτος απαιτεί άμεση προετοιμασία απέναντι σε έναν προβλέψιμο υπαρκτό κίνδυνο. Ο δεύτερος απαιτεί θάρρος, διάλογο και αποδοχή ενός άβολου θέματος.
Στον κόσμο της χρηματοοικονομικής – από το δημογραφικό ,την ποιότητα της ζωής κατά την συνταξιοδοτική περίοδο ,τη παγκόσμια και τη εγχώρια υπερχρέωση , μέχρι τη συμπεριφορά των επενδυτών και την καθημερινή οικονομική ζωή των πολιτών – η διάκριση αυτή δεν είναι απλώς θεωρητική. Είναι απαραίτητη για να δημιουργηθεί μια κοινωνία που αναγνωρίζει τους κινδύνους, συζητά τα προβλήματα και λαμβάνει ώριμες αποφάσεις για μια καλύτερη ποιότητα ζωής .
Ο κ. Νικόλαος Φίλιππας είναι Καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιά και Πρόεδρος και Ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού
