Είναι θνητός ο καπιταλισμός;

Με τον αποβιώσαντα πριν δύο χρόνια σημαντικό κοινωνιολόγο, ιστορικό και καθηγητή Ιμανουέλ Βαλερστάϊν (1930-2019), τη μοναδική φορά που συναντηθήκαμε και ανταλλάξαμε «πυρά», ήταν το 1997 στις Βρυξέλλες, προσκεκλημένοι της βελγικής αριστερής επιθεώρησης Μ.Α.U.S.S., η οποία διοργάνωνε μια σημαντική συνάντηση, με θέμα το ερώτημα «Πώς μπορεί να είναι κανείς αντικαπιταλιστής;».

Εκείνη την εποχή, η αντιφιλελεύθερη αριστερά είχε υποστεί διεθνώς μια βαρειά ήττα σε πρακτικό, θεωρητικό και ιδεολογικό επίπεδο και φοβόταν ότι ο «τρίτος δρόμος» των Κλίντον, Μπλέρ, Ζόσπεν, ντ’ Αλέμα και Σρέντερ, ηγετών των πλουσιότερων χωρών του κόσμου σε συνδυασμό με την ηγεσία του Γελτσιν στη Ρωσία, θα άλλαζε το συνολικό πολιτικό τοπίο παγκοσμίως και θα αποτελούσε εντυπωσιακή νίκη της σοσιαλδημοκρατίας.

Μετά την ασιατική χρηματοοικονομική κρίση του 1997 κυριαρχούσε μια διεθνής αισιοδοξία, η οποία στηριζόταν στην άνοδο της αποκαλούμενης «νέας οικονομίας» και στον περίφημο «τρίτο δρόμο» που ο Βρετανός καθηγητής Άντονυ Γκίντενς περιέγραφε στο ομώνυμο βιβλίο του.

Θυμάμαι λοιπόν στην συνάντηση που προαναφέρω, τον καθηγητή και θεωρητικό της «οικονομίας κόσμος» Ιμμανουέλ Βελερστάϊν, μαρξίζοντα, να τονίζει ότι «…ο καπιταλισμός δυτικού τύπου ήδη έχει μπει στο δρόμο της κατάρρευσής του, για τον απλό λόγο ότι πρόκειται για ένα σύστημα που εξαντλεί με τρόπο καταστροφικό τις απίθανες παραγωγικές και πολιτικές του δυνατότητες…».

Κατά συνέπεια, το σύστημα αυτό, όσο πιο πολύ απομακρύνεται από την παραγωγή και συσσωρεύει κεφάλαιο μέσω της χρηματοοικονομίας, τόσο πιο ευάλωτο γίνεται….

Μήπως ο αποβιώσας το 2019 γνωστός και εξέχων καθηγητής είχε δίκιο;

Διαβάζοντας το τελευταίο βιβλίο του Γάλλου οικονομολόγου Πάτρικ Αρτούς, επικεφαλής του τιμήματος Μελετών της Τράπεζας Natixis με τίτλο «Τιθασεύοντας τη χρηματοοικονομία» (Εκδόσεις Odile Jacob), έθεσα στον εαυτόν μου το ερώτημα «μήπως ο Καπιταλισμός είναι θνητός λόγω αλαζονείας; Όταν η παγκόσμια κυκλοφορία χρήματος είναι 20 φορές υψηλότερη από το παγκόσμιο εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών και η λειτουργία της από μόνη της καλύπτει το 70% της διεθνούς κεφαλαιακής συσσώρευσης, για ποιον καπιταλισμό μιλάμε;».

Όταν το παγκόσμιο δημόσιο και ιδιωτικό χρέος ξεπερνούν τρεις φορές το αντίστοιχο ΑΕΠ, υπάρχει ακόμη καπιταλισμός;

Ακόμα είναι πλέον ορατό δια γυμνού οφθαλμού ότι ζούμε σε μια εποχή όπου η ύπαρξη τεράστιων χρεών, τόσο από το Δημόσιο όσο και από τους ιδιώτες, θεωρείται κάτι το απολύτως φυσιολογικό· κάτι του οποίου η αναγκαιότητα δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κανέναν· κάτι σαν φυσική νομοτέλεια. Προς αυτή την κατεύθυνση ωθούν τις σκέψεις και τις συνειδήσεις, με τρόπο μεθοδικό, κυρίαρχες τάξεις επιχειρηματιών, προσοδοθήρων, τεχνοκρατών – γραφειοκρατών, συντεχνιών πάσης φύσεως και πολιτικών. Όλο και περισσότερο έτσι, το διεθνές σύστημα, από την πρώτη πετρελαϊκή κρίση και μετά το 1973, βρίσκεται σε σταθερή κατάσταση αστάθειας, γιατί όλο και περισσότερο άϋλες συνθήκες παραγωγής πλούτου και άρα κεφαλαίου εκτοπίζουν την πραγματική οικονομία από τη σύνθεση της πραγματικότητας.

Η εξέλιξη αυτή έχει σοβαρότατες κοινωνικές επιπτώσεις γιατί η δημιουργία κεφαλαίου από «αέρα» στην πράξη παράγει ανισότητα για τους πολλούς και επίπλαστο πλούτο για τους λίγους. Για να καλυφθούν τα κοινωνικά ρήγματα που προκαλούσε η εξέλιξη αυτή, τα τριάντα τελευταία χρόνια κυρίως, ο δανεισμός των νοικοκυριών εκτινάχτηκε σε όψη απίθανα. Κατά τη δεκαετία του 1980, ο δανεισμός των νοικοκυριών αντιστοιχούσε στο 52% του ΑΕΠ στις Η.Π.Α., στο 37% στη Βρετανία, στο 6% στην Ιταλία, στο 43% στην Ολλανδία, στο 15% στην Πορτογαλία και στο 8% στην Ελλάδα. Τα αντίστοιχα ποσοστά το 2010 ήταν: 95% στις Η.Π.Α., 106% στη Βρετανία, 53% στην Ιταλία, 130% στην Ολλανδία, 106% στην Πορτογαλία και 65% στην Ελλάδα. Ο δανεισμός των νοικοκυριών είχε ως αποτέλεσμα ένα διαρκώς αυξανόμενο ποσοστό του εισοδήματος των εργαζομένων να κατευθύνεται στο κεφάλαιο μέσω των τόκων. Στις Η.Π.Α. τη δεκαετία του 1980 το ποσοστό του εισοδήματος που πήγαινε στις τράπεζες ήταν το 10,5%· τη δεκαετία του 2000 έφτασε στο 14,5% και τώρα καλύπτει το 27%.

Πολύ σύντομα, με αφορμή την πανδημία, η οποία οδήγησε στα ύψη τα δημόσια χρέη, η κατάσταση αυτή θα χειροτερέψει. Τα σχεδόν μηδενικά αποθαρρύνουν τις προσοδοθηρικές στρατηγικές κερδοφορίας και τις επαναπροσανατολίζουν προς πρακτικές που δημιουργούν συνεχείς φούσκες.

Σε κοινωνίες όπου οι «διαχειριστές χαρτοφυλακίων» κερδίζουν έως και τριάντα φορές περισσότερο από έναν μεσαίο επιχειρηματία, οι ανισότητες θα μεγαλώνουν χωρίς επιστροφή. Διότι το πέρασμα από την πραγματική οικονομία στην αντίστοιχη άυλη των κρυπτονομισμάτων και των ψηφιακών υπεραξιών θα γίνει με υψηλότερο κόστος από αυτό που σημειώθηκε όταν ο άνθρωπος από τη γεωργική επανάσταση άνοιγε το παράθυρο της βιομηχανικής εποχής. Αυτής που οδήγησε στον αποκαλούμενο δημοκρατικό καπιταλισμό, ένα σύστημα που σήμερα το λιγώτερο που του συμβαίνει είναι ότι… ψάχνεται. Έως πότε όμως;