Τι είναι η επιστήμη της Λαογραφίας

Κατερίνα Σχοινά

Η Λαογραφία είναι η επιστήμη που ασχολείται με όλες τις πτυχές του λαϊκού πολιτισμού σε τοπικό, αλλά και σε εθνικό επίπεδο. Ο παραδοσιακός πολιτισμός από τον 19ο αιώνα ως και τα μέσα του 20ου αιώνα – όπου τέθηκαν οι μεθοδολογικές και οι θεωρητικές βάσεις της επιστήμης της Λαογραφίας – δυστυχώς λανθασμένα θεωρούνταν ως ένα ακίνητο και στατικό σώμα στοιχείων του πολιτισμού, τα οποία ανάγονται σε προγενέστερες μορφές της κοινωνικής εξέλιξης που επιβιώνουν και μένουν ίδια στο πέρασμα του χρόνου και δεν επηρεάζονται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση, γι’ αυτό και αναζητήθηκαν στον αγροτικό χώρο. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική, καθώς ο πολιτισμός μεταλλάσσεται μέσα από την αλληλεπίδρασή του με τα διάφορα κομμάτια την κοινωνίας. Ο παραδοσιακός πολιτισμός είναι δυναμικός, αφού τα στοιχεία του δεν επιβιώνουν απλώς στο περιθώριο της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά μεταλλάσσονται και εξελίσσονται. Επομένως, ο λαϊκός πολιτισμός δεν ανήκει μόνο στο παρελθόν, αλλά είναι και το σήμερα, η κοινωνία που ζούμε σε όλες τις μορφές της, τις δραστηριότητες και τις εκφάνσεις της.

Το 1909 ο Νικόλαος Πολίτης, θεμελιωτής και πατέρας της επιστήμης της Λαογραφίας στην Ελλάδα, διατύπωσε επίσημα στον πρώτο τόμο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας επίσημα τον ορισμό της Ελληνικής Λαογραφίας: «Η λαογραφία εξετάζει τας κατά παράδοσιν δια λόγων, πράξεων ή ενεργειών εκδηλώσεις του ψυχικού και κοινωνικού βίου του λαού». Στο αρχικό διάγραμμα των θεμάτων μελέτης της Λαογραφίας, που παραθέτει ο Νικόλαος Πολίτης στο γνωστό του άρθρο, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Λαογραφία, γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν όλα τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού, δηλαδή τα μνημεία του λόγου και οι κατά παράδοσιν πράξεις και ενέργειες του λαού. Το έργο της Λαογραφίας είναι τριπλό. Η παρατήρηση, η καταγραφή και τέλος, το σπουδαιότερο, η ερμηνεία των λαογραφικών φαινομένων. Η παρατήρηση και καταγραφή – χρήσιμες και χωρίς την ερμηνεία – αποτελούν την πρώτη φάση της λαογραφικής έρευνας, την συγκέντρωση των στοιχείων, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί η ερμηνεία των φαινομένων.

Λαογραφικές προσεγγίσεις των φυσικών καταστροφών στην Ελλάδα

Στη διδακτορική μου διατριβή ασχολούμαι με τη λαογραφική εξέταση των φυσικών καταστροφών, που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή στον Νομό Αττικής την περίοδο 2000 με 2020. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον μου για τις φυσικές καταστροφές ξεκίνησε με την ενασχόληση μου με την επιστήμη της Λαογραφίας, κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Επίσης, το ενδιαφέρον μου για το ζήτημα των φυσικών καταστροφών σχετίζεται και με την επαγγελματική μου ιδιότητα ως δημοσιογράφου. Παρακολουθώντας ανελλιπώς την Ελληνική και διεθνή ειδησεογραφία, όσον αφορά το θέμα των φυσικών καταστροφών, συνειδητοποίησα πως η κλιματική αλλαγή δύναται να αλλάξει ουσιαστικά μια κοινότητα, δηλαδή τον τρόπο και την ποιότητα ζωής της, τις συνήθειες, τις σχέσεις των ανθρώπων, το φυσικό περιβάλλον και να δημιουργήσει το αίσθημα του φόβου και συλλογικές τραυματικές μνήμες.

Επομένως, μια φυσική καταστροφή σε συνάρτηση με την κλιματική κρίση μπορεί να αποτελέσει πεδίο έρευνας, καθώς επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην κοινωνία, οι οποίες μπορούν να μελετηθούν από την Επιστήμη της Λαογραφίας. Υπάρχουν διαφορετικά είδη επιπτώσεων που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, όπως περιβαλλοντικές, υγειονομικές, οικονομικές, κοινωνικές, καθώς και πολιτικές επιπτώσεις. Σε γενικές γραμμές οι ζημιές από τις φυσικές καταστροφές περιλαμβάνουν άμεσες απώλειες, όπως τραυματισμούς, φθορές κτιρίων, καταστροφές καλλιεργειών και φυσικών πόρων, αλλά και έμμεσες απώλειες, όπως προσωρινή ανεργία, διακοπή των επιχειρήσεων, μειώσεις εισοδημάτων και μισθών, περιβαλλοντικές επιπτώσεις και άλλες ψυχολογικές συνέπειες.

Οι ανθρώπινες παρεμβάσεις σε συνδυασμό με  την κλιματική αλλαγή όμως τις περισσότερες φορές είναι εκείνες οι αιτίες που θα προκαλέσουν τις μεγαλύτερες καταστροφές και θα συμβάλουν αρνητικά ώστε μια φωτιά να «μεταμορφωθεί» σε πύρινη λαίλαπα, μια βροχή να μετατραπεί σε πλημμύρα και να καταστρέψει μια πόλη και ένας σεισμός να γίνει ακόμη πιο φονικός εξαιτίας της άναρχης δόμησης, των παρανομιών, των κακών κατασκευών και της αμέλειας.

Στην Ελλάδα, όσον αφορά την επιστήμη της Λαογραφίας, αν και με το θέμα ασχολήθηκε αρχικά ο Νικόλαος Πολίτης στο έργο του Παραδόσεις το 1904, δεν υπάρχει αντίστοιχη εκτενής μελέτη που να αφορά μεγάλες φυσικές καταστροφές.

Οι δύο άξονες

Η έρευνά μου εστιάζει σε δύο βασικούς άξονες:

α) επισήμανση, περιγραφή και κατανόηση της διαδικασίας δημιουργίας και διάδοσης σύγχρονων θρύλων αλλά και δοξασιών σχετικών με τις φυσικές καταστροφές στην Ελλάδα μέσα από́ την επιτόπια εθνογραφική έρευνα και  δημοσιεύματα διαδικτυακών ιστοτόπων.

β) ανάλυση και ανάδειξη των εννοιών του «τραύματος» και της «τραυματικής μνήμης», μέσα από τη μελέτη της προφορικής ιστορίας και της τραυματικής μνήμης, τόσο της πρωτογενούς τραυματικής μνήμης (της μνήμης όσων βίωσαν τα γεγονότα) όσο και της δευτερογενούς που μεταδίδεται προφορικά ή μέσω διαδικτύου από τη μία γενιά στην άλλη.

Στόχος μου είναι η καταγραφή όλων αυτών των ιστοριών και ίσως – πέρα από το ακαδημαϊκό κομμάτι και την έρευνα – μέσα από τις ιστορίες της καταστροφής να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι και να εκτιμήσουμε όσα έχουμε λίγο περισσότερο. Η Προφορική Ιστορία είναι πολύ σημαντικό εργαλείο έρευνας για τη Λαογραφία, καθώς ο άνθρωπος είναι η καρδιά της επιστήμης. Εξάλλου, οι άνθρωποι είναι οι ιστορίες τους και οι ιστορίες τους η δικιά τους μοναδική αλήθεια.

Λίγα λόγια για τη γράφουσα

Αρχικά, σπούδασα Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Εκεί, στα πρώτα έτη των σπουδών μου, ήρθα σε επαφή και ανακάλυψα τη μαγεία της επιστήμης της Λαογραφίας. Ωστόσο, επειδή πάντα με ενδιέφερε η έρευνα αποφάσισα να σπουδάσω και Δημοσιογραφία, καθώς ήθελα να επεκτείνω τις δυνατότητές μου, όσον αφορά τις τεχνικές της συνέντευξης και της έρευνας πεδίου. Τελείωσα την ειδικότητα «Δημοσιογραφίας, Συντακτών και Ρεπόρτερ» στο ΙΕΚ Ακμή και έπειτα ολοκλήρωσα και την ειδικότητα “Journalism and Media Production”, επιπέδου Bachelor, στο Μητροπολιτικό Κολλέγιο (Queen Margaret University, Edinburgh). Έπειτα, συνέχισα τις σπουδές μου και απέκτησα  μεταπτυχιακό δίπλωμα στη Λαογραφία από το Τμήμα Φιλολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η διπλωματική μου εργασία είχε τίτλο «Θρύλοι (Urban Legends) και Ψευδείς Ειδήσεις (Fake News) σε δημοσιεύματα του Ηλεκτρονικού Τύπου: Μια σύγχρονη μορφή λαϊκού́ πολιτισμού;». Εκτός από τα δημοσιεύματα του ηλεκτρονικού τύπου που μελέτησα, το υλικό που συγκεντρώθηκε αφορούσε συνεντεύξεις με δημοσιογράφους και με κοινό που διαβάζει τέτοιου είδους δημοσιεύματα. Επιπλέον, έχω συμμετάσχει και ως μέλος οργανωτικής επιτροπής συνεδρίων, ως συντονίστρια ομιλιών, ως επιμελήτρια Πρακτικών Συνεδρίου, αλλά και ως εισηγήτρια σε δικές μου ομιλίες σε Συνέδρια, από τις οποίες έχουν προκύψει και τα αντίστοιχα επιστημονικά άρθρα.

Είναι όνειρό μου να ασχοληθώ επαγγελματικά με την επιστημονική έρευνα, παρά τις δύσκολες οικονομικές συνθήκες στην Ελλάδα. Αγαπώ τον πολιτισμό και τους ανθρώπους, γι’ αυτό και στις δημοσιεύσεις και στις εισηγήσεις μου επιλέγω πάντα και τη συνέντευξη ως μέθοδο έρευνας και καταγραφής.

Τέλος, θα ήταν μεγάλη μου παράλειψη αν δεν έκανα μνεία στους καθηγητές μου, καθώς η επιστήμη μας έχει αξιόλογους ανθρώπους που την υπηρετούν. Επόπτης της διδακτορικής μου διατριβής είναι ο κ. Γιώργος Κούζας, Επίκουρος Καθηγητής Αστικής Λαογραφίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, που είναι καθοριστικός αρωγός και συμπαραστάτης στην έρευνά μου. Η συμβουλευτική μου επιτροπή αποτελείται από την κ. Μαριάνθη Καπλάνογλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λαογραφίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ και κ. Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, που με αγάπη πάντα με συμβουλεύουν και με καθοδηγούν από την αρχή των σπουδών μου στο πεδίο της Λαογραφίας.

*Κατερίνα Σχοινά, Υποψήφια Διδάκτωρ Λαογραφίας ΕΚΠΑ