Θεσμοί, κίνητρα και ανάπτυξη

Με τον όρο θεσμοί (institutions) εννοούμε τους νόμους, τους κοινωνικούς κανόνες και τις διοικητικές ρυθμίσεις που επηρεάζουν τα κίνητρα των ανθρώπων, για παράδειγμα, να επενδύουν, να εργάζονται, να μορφώνονται, να αποταμιεύουν, να μη μεταναστεύουν, να συνεργάζονται και να συνεισφέρουν στην κοινωνία. Συνεπώς, οι θεσμοί είναι ένας ιδιαίτερα καθοριστικός παράγοντας για τη συσσώρευση των παραγωγικών συντελεστών (που βασικά είναι το ανθρώπινο κεφάλαιο, το φυσικό κεφάλαιο και η τεχνολογία), οι οποίοι με τη σειρά τους καθορίζουν το ύψος του ΑΕΠ και γενικά την οικονομική ανάπτυξη και ευημερία μιας χώρας.

Παραδοσιακά, προκειμένου να μετρήσουμε την ποιότητα των θεσμών σε μια χώρα και έτσι να μπορούμε να εξετάσουμε την όποια σημασία τους, χρησιμοποιούμε δείκτες σαν αυτούς που κατασκευάζουν εδώ και αρκετά χρόνια η Παγκόσμια Τράπεζα αλλά και αρκετοί άλλοι διεθνείς οργανισμοί. Τέτοιοι δείκτες συμπεριλαμβάνουν μετρήσεις π.χ. για την εφαρμογή των νόμων (το λεγόμενο “rule of law”), την ποιότητα των ρυθμιστικών παρεμβάσεων των κρατικών αρχών (το λεγόμενο “regulatory quality”), την αποδοτικότητα του δημόσιου τομέα (το λεγόμενο “government efficiency” σε τομείς όπως η δημόσια υγεία, η δημόσια παιδεία, η δικαιοσύνη, η κατανομή του εισοδήματος κ.λπ.), την πολιτική σταθερότητα και αίσθηση ασφάλειας του πολίτη (το λεγόμενο “political stability and absence of violence/terrorism”), τη σκιώδη οικονομία (το λεγόμενο “shadow economy”) κ.ά.

Αν ο στόχος είναι να επικεντρωθούμε στην οικονομική ανάπτυξη και ειδικά στις προϋποθέσεις για ανάπτυξη, τότε συνήθως στηριζόμαστε σε έναν δείκτη που απεικονίζει τον βαθμό προστασίας των νόμιμων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (index of property rights). Αυτός ο δείκτης κατασκευάζεται με τη σειρά του από έναν συνδυασμό δεικτών από αυτούς που αναφέρθηκαν παραπάνω. Επισημαίνεται ότι οι δείκτες αυτού του είδους στηρίζονται τόσο σε πραγματικά στατιστικά στοιχεία (π.χ. δημοσιονομικά ελλείμματα, απαιτούμενος χρόνος προκειμένου να γίνει μια δίκη και να εκδοθεί η όποια απόφαση, αριθμός κλινών σε δημόσια νοσοκομεία, επιδόσεις σε μαθητικά τεστ, βήματα για την απόκτηση κάποιας άδειας ή την ολοκλήρωση μιας διαδικασίας με το Δημόσιο κ.λπ.), όσο και σε απόψεις ή προσδοκίες (π.χ.: Έχετε εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα; Αισθάνεστε ασφαλής αν επενδύσετε; Πιστεύετε ότι οι καταθέσεις σας είναι ασφαλείς;). Tο γεγονός ότι οι δείκτες αντανακλούν και απόψεις ή προσδοκίες είναι χρήσιμο, γιατί έτσι μπορούμε να εξετάσουμε τις ποσοτικές συνέπειες του φόβου, λόγου χάρη, για νέους ξαφνικούς φόρους, ή του φόβου για αδυναμία ανάληψης των τραπεζικών καταθέσεων, ή του φόβου για έξοδο μιας οικονομίας από το ευρώ ή την ΕΕ, φόβοι ωστόσο που υπήρχαν στη διάρκεια της ελληνικής κρίσης της προηγούμενης δεκαετίας.

Γράφημα: Δείκτης προστασίας δικαιωμάτων ιδιοκτησίας

Το γράφημα που παραθέτουμε παρουσιάζει τον δείκτη των νόμιμων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας στην Ελλάδα (συμπεριλαμβάνουμε και τον ίδιο δείκτη για τη Γερμανία, αφού οι δείκτες αυτοί είναι σχετικοί με το τι συμβαίνει σε άλλες χώρες – επισημαίνεται μάλιστα ότι η Γερμανία δεν είναι από τις χώρες με τις καλύτερες επιδόσεις σε αυτόν τον τομέα). Τα δεδομένα έχουν κανονικοποιηθεί αριθμητικά στην κλίμακα 0 έως 1.

Όπως φαίνεται, η Ελλάδα όχι μόνο ήταν πάντα μια χώρα με φτωχή ποιότητα θεσμών, αλλά επιπλέον η τελευταία γνώρισε έντονη επιδείνωση μετά το 2008, κάτι που πιθανόν να οφείλεται στην έντονη πολιτική πόλωση και τη διάχυτη αβεβαιότητα που επικράτησε από το 2009 έως και το 2015.

Πρόσφατες ποσοτικές μελέτες μας για την ελληνική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας φαίνεται να δείχνουν ότι από το σύνολο της απώλειας του ΑΕΠ κατά την περίοδο 2009-2016, η οποία ανήλθε σε 25%, ένα μόνο κομμάτι (σχεδόν το μισό) οφειλόταν στο επιλεγμένο μείγμα δημοσιονομικής πολιτικής λιτότητας και στην οικονομική πολιτική γενικότερα. Το υπόλοιπο οφειλόταν στην υποβάθμιση της ποιότητας των θεσμών και στις αρνητικές συνέπειες που είχε αυτή η υποβάθμιση στην οικονομική δραστηριότητα και ειδικά στις επενδύσεις κάθε μορφής. Σε μια διαφορετική ανάγνωση των παραπάνω ευρημάτων, η απώλεια του ΑΕΠ θα μπορούσε να ήταν πολύ μικρότερη και ποσοτικά παρόμοια με αυτή άλλων χωρών, όπως η Πορτογαλία και η Ισπανία, αν η ποιότητα των κρατικών και κοινωνικών θεσμών απλώς παρέμενε στο επίπεδο πριν από την κρίση του 2008.

Στη σημερινή νέα συγκυρία, είναι σημαντικό να μην επαναληφθούν τα ίδια λάθη. Τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα και οι χρόνιες διαρθρωτικές αδυναμίες της χώρας, όπως π.χ. αυτές που απεικονίζονται στο Γράφημα μας, δεν αντιμετωπίζονται ούτε με τυφλή πολιτική πόλωση ούτε με υιοθέτηση μη ρεαλιστικών προτάσεων, καθώς αυτά, μεταξύ των άλλων δεινών που επιφέρουν, εξασθενούν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και βυθίζουν την οικονομία σε έναν φαύλο κύκλο χαμηλής εμπιστοσύνης και φτωχών οικονομικών επιδόσεων που διαιωνίζει τη στασιμότητα και την ανασφάλεια.

*Γιώργος Οικονομίδης, Πρόεδρος και Καθηγητής Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του ΟΠΑ

Πηγή: ΟΠΑ news (Έκδοση μαζί με το Βήμα της Κυριακής)