Ο οικονομικός απολογισμός του Ερντογάν

Ο γύρος του θριάμβου του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μετά την επανεκλογή του τον περασμένο μήνα θα είναι σύντομος, διότι η χώρα του βρίσκεται στα πρόθυρα οικονομικής κατάρρευσης. Η οικονομία της Τουρκίας βρισκόταν επίσης σε κρίση όταν το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) του Ερντογάν ανέβηκε για πρώτη φορά στην εξουσία, το 2002. Τότε, οι Τούρκοι ήθελαν σε συντριπτική πλειοψηφία να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οπότε η κυβέρνηση του ΑΚΡ, της οποίας ηγήθηκε ο Ερντογάν από το 2003 έως το 2014, όταν έγινε πρόεδρος, εφάρμοσε οικονομικές μεταρρυθμίσεις και υπέβαλε αίτηση για ένταξη.

Στροφή 180 μοιρών – Η Τουρκία χαλαρώνει τα μέτρα στήριξης της λίρας

Μέχρι το 2010, οι μεταρρυθμίσεις αυτές λειτουργούσαν όπως προβλεπόταν. Το κατά κεφαλήν εισόδημα είχε τριπλασιαστεί, οδηγώντας την Παγκόσμια Τράπεζα να κατατάξει την Τουρκία ως χώρα με υψηλό μεσαίο εισόδημα. Ο πληθωρισμός είχε πέσει σε μονοψήφιο ποσοστό από την κορύφωσή του που ξεπερνούσε το 100%, ακόμη και όταν η οικονομία αναπτυσσόταν με ταχείς ρυθμούς. Όμως, παρά την πρόοδο αυτή, οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Ε.Ε. είχαν βαλτώσει. Με την προοπτική της ένταξης να απομακρύνεται γρήγορα, ο Ερντογάν άρχισε να γυρίζει την πλάτη του στην Ευρώπη. Η νέα του πολιτική στρατηγική στόχευσε στη θρησκευτική πίστη των Τούρκων της υπαίθρου, μια κίνηση που συνεπαγόταν μετατόπιση από την τεχνοκρατική επάρκεια στον αυταρχικό λαϊκισμό.

Με πληθυσμό 85 εκατομμυρίων και μια γεωπολιτική γειτονιά που περιλαμβάνει την Ευρωπαϊκή Ένωση, τη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή, ο Ερντογάν έπρεπε πάντα να παίζει ένα περίπλοκο διπλωματικό παιχνίδι. Αφού απέτυχε να εξασφαλίσει μια λίστα επιθυμιών που περιελάμβανε μαχητικά αεροπλάνα και άλλα όπλα από τις ΗΠΑ, αγόρασε όπλα από τη Ρωσία αντ’ αυτού. Πέρυσι, βοήθησε στη διαμεσολάβηση για μια συμφωνία με τη Ρωσία ώστε να επιτραπούν τα φορτία σιτηρών από τα λιμάνια της Ουκρανίας και συνεχίζει να εμποδίζει την είσοδο της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, επικαλούμενος ότι η Σουηδία προσφέρει καταφύγιο σε άτομα που συνδέονται με το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν.

Η απομάκρυνση από την Ε.Ε. είναι ίσως πιο ευδιάκριτη στην οικονομική πολιτική του Ερντογάν, η οποία έχει γίνει όλο και πιο ανορθόδοξη και ασταθής. Για τη χρηματοδότηση φιλόδοξων έργων υποδομών -συμπεριλαμβανομένης μιας τρίτης γέφυρας στον Βόσπορο, ενός νέου καναλιού, ενός νέου αεροδρομίου και ενός προεδρικού μεγάρου με περισσότερα από χίλια δωμάτια- στηρίχθηκε όλο και περισσότερο στις εισροές κεφαλαίων για να αντισταθμίσει τα αυξανόμενα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών της Τουρκίας. Στη συνέχεια, καθώς ο πληθωρισμός αυξανόταν, επέμενε ότι τα επιτόκια θα έπρεπε να μειωθούν -το ακριβώς αντίθετο από την καθιερωμένη πρακτική των κεντρικών τραπεζών (για να μην αναφέρουμε την οικονομική κοινή λογική). Δεν αποτελεί έκπληξη ότι αυτό προκάλεσε την κατακόρυφη πτώση της συναλλαγματικής ισοτιμίας της λίρας, κάτι που ο Ερντογάν ήλπιζε ότι θα ενθάρρυνε την ανάπτυξη των εξαγωγών. Τελικά, μετά από πέντε χρόνια υποτίμησης της λίρας, προσπάθησε να σταματήσει την πτώση με μια ανεπιτυχή προσπάθεια να αντισταθμίσει τον πληθωρισμό.

Στις αρχές του 2022, η οικονομική κατάσταση της Τουρκίας ήταν ήδη άσχημη. Ο πληθωρισμός είχε εκτιναχθεί προς τριψήφιο ποσοστό, η συναλλαγματική ισοτιμία ήταν σοβαρά υπερτιμημένη και το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών αυξανόταν με ταχείς ρυθμούς -και όλα αυτά χάρη σε αυτό που ο Economist αποκάλεσε «οικονομικά βουντού» του Ερντογάν.

Πιέζοντας την πεποίθησή του ότι ο πληθωρισμός θα μπορούσε να τιθασευτεί με μειώσεις των επιτοκίων, έχει αλλάξει τέσσερις διοικητές κεντρικών τραπεζών μέσα σε τόσα χρόνια. Υπό την καθοδήγησή του, εφαρμόστηκαν ειδικά μέτρα για την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων με τα οποία θα χρηματοδοτούνταν τα φιλόδοξα προγράμματα δαπανών του. Μεταξύ αυτών ήταν η δημόσια δέσμευση ότι οι Τούρκοι που διατηρούσαν τραπεζικές καταθέσεις σε λίρες θα αποζημιώνονταν για οποιαδήποτε υποτίμηση μεγαλύτερη από το επιτόκιο. Μέχρι τις αρχές του 2023, οι καταθέσεις αυτές εκτιμάται ότι ανέρχονταν σε 125 δισεκατομμύρια δολάρια -περίπου το ένα έβδομο του ΑΕΠ της Τουρκίας του 2022.

Σαν να μην ήταν αρκετά επαχθές αυτό το διαφαινόμενο κόστος, η κυβέρνηση παρουσίασε επίσης μια σειρά από κακώς εννοούμενες πολιτικές ενόψει των προεδρικών εκλογών του Μαΐου. Οι δημόσιες δαπάνες αυξήθηκαν και ο κατώτατος μισθός επίσης κατά 55%. Οι Τούρκοι έλαβαν δωρεάν βενζίνη για ένα μήνα και πολλά άλλα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο πληθωρισμός έφτασε σε ετήσια βάση σχεδόν στο 100%, και τα βασικά καταναλωτικά αγαθά -όπως το (επιδοτούμενο) ψωμί- φέρονται να είναι σε έλλειψη.

Στη συνέχεια, υπήρξε ο σεισμός μεγέθους 7,8 βαθμών Ρίχτερ στη νοτιοανατολική Τουρκία στις αρχές Φεβρουαρίου, ο οποίος σκότωσε περισσότερους από 55.000 ανθρώπους και κατέστρεψε κατοικίες, δρόμους και άλλες υποδομές σε τεράστια κλίμακα. Οι πόροι που απαιτούνταν για την ανάκαμψη και την ανοικοδόμηση θα καταπονούσαν ακόμη και μια κυβέρνηση της οποίας τα οικονομικά βρισκόταν σε τάξη.

Στην πραγματικότητα, ο μόνος λόγος για τον οποίο η τουρκική οικονομία δεν βρισκόταν ήδη σε πλήρη κρίση πολύ πριν από τις εκλογές είναι ότι ο Ερντογάν κατάφερε να εξασφαλίσει οικονομική στήριξη από άλλες χώρες, κυρίως από τη Σαουδική Αραβία. Αξιοποιώντας τη γεωπολιτική θέση της Τουρκίας, μπόρεσε να διατηρήσει το όργιο δαπανών του μέχρι να ψηφίσουν οι Τούρκοι. Αλλά τώρα που κέρδισε άλλη μια θητεία, ελλοχεύει ένας οικονομικός απολογισμός. Αν οι άλλες χώρες δεν είναι πρόθυμες να συνεχίσουν να χρηματοδοτούν τις υπερβολικές κρατικές δαπάνες της Τουρκίας (και τις αντιπαραγωγικές πολιτικές επιτοκίων), θα πρέπει να προβεί σε σοβαρές μεταρρυθμίσεις. Διαφορετικά, η Τουρκία θα χάσει την πρόσβασή της στις διεθνείς κεφαλαιαγορές και οι οικονομικές της προοπτικές θα οδηγηθούν στην καταστροφή.

Ο Ερντογάν έχει ήδη διορίσει νέο υπουργό Οικονομικών και διοικητή της κεντρικής τράπεζας, οι οποίοι χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης. Εάν η νέα κυβέρνηση προβεί σε μια σειρά πολιτικών μεταρρυθμίσεων -συμπεριλαμβανομένης της επαρκούς αύξησης των επιτοκίων, της δυνατότητας υποτίμησης της λίρας και της υιοθέτησης ενός ρεαλιστικού προϋπολογισμού- θα μπορούσε ακόμη να αποφύγει την κατάρρευση και να μεταβεί σε μια πιο βιώσιμη αναπτυξιακή πορεία. Όμως η επιτυχία θα συνεπαγόταν επώδυνες προσαρμογές.

Εάν η νέα κυβέρνηση δεν αντιμετωπίσει τα υποκείμενα ζητήματα ή δεν λάβει περαιτέρω χρηματοδότηση από φιλικές χώρες, μια κρίση θα είναι αναπόφευκτη. Αυτό θα ήταν μια ακόμη τραγωδία για την Τουρκία και μια ακόμη μεγάλη πρόκληση για την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο να αντιμετωπίσουν.

* Η Anne O. Krueger, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας και πρώην πρώτη αναπληρώτρια γενική διευθύντρια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, είναι καθηγήτρια διεθνών οικονομικών στη Σχολή Προηγμένων Διεθνών Σπουδών του Πανεπιστημίου Johns Hopkins και ανώτερη συνεργάτης στο Κέντρο Διεθνούς Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Stanford.