Η εργασιακή ανθεκτικότητα στο Σύγχρονο Μάνατζμεντ

Η ανθεκτικότητα (resilience), θεωρείται ως μία πολύ σημαντική ικανότητα, πολύ σημαντικότερη σε σχέση με άλλες, τόσο σε επαγγέλματα που εμπεριέχουν υψηλό επίπεδο ευθύνης και υψηλά επίπεδα στρες όσο και σε τυπικά επαγγέλματα.

Η ανθεκτικότητα μπορεί να προαχθεί και να βελτιωθεί μέσω της εκπαίδευσης και μέσω της ενίσχυσης ποικίλων προστατευτικών παραγόντων, όπως η βελτίωση της αυτο-αποτελεσματικότητας, η διατήρηση θετικού τρόπου αντιμετώπισης, η ενίσχυση της κοινωνικής υποστήριξης κ.ά. Ανθεκτικότητα θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαθέτει ένα ελαστικό ή ένα μέταλλο που μετά από μία πίεση που θα δεχθεί θα μπορέσει να επανέλθει στο αρχικό του σχήμα. Ωστόσο, οι άνθρωποι δεν είναι άψυχα αντικείμενα.

Η ανθεκτικότητα έχει οριστεί με πολλούς τρόπους, συμπεριλαμβανομένων των ακόλουθων:

• «…η ικανότητα να επιστρέψει κάποιος πίσω στην ίδια κατάσταση στην οποία βρισκόταν, μετά από αντιξοότητες, απογοήτευση και ατυχία…» (Ledesma, 2014).
• «Η ικανότητα για ανάκαμψη ή ανάκαμψη μετά από αντιξοότητες, συγκρούσεις και αποτυχίες ή ακόμα και μετά από θετικά γεγονότα προόδου και αυξημένης ευθύνης» (Luthans, 2002).
• «…μια σταθερή τροχιά υγιούς λειτουργίας, μετά από ένα εξαιρετικά ανεπιθύμητο συμβάν» (Bonanno et al., 2011).
• «Ως δυναμική διαδικασία που με τρόπο ολιστικό εξετάζει την επίδραση των ψυχολογικών, σωματικών, νευροφυσιολογικών και κοινωνικών παραγόντων στην υγεία, ψυχική ισορροπία και λειτουργία» (Linde-Leimer & Wenzel, 2014).

Στο άρθρο των Southwick & Charney (2012), δημοσιευμένο στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Science, ερμηνεύονται οι ανθρώπινες βιολογικές αντοχές σε σχέση με το ψυχικό τραύμα, μέσω της μελέτης εκπαιδευτών Ειδικών Δυνάμεων, πρώην αιχμαλώτων του Βιετνάμ, και ατόμων που είχαν υποστεί ένα σημαντικό ψυχικό τραύμα. Τα σημαντικότερα ευρήματα είναι τα παρακάτω:

• Προδιάθεση για ανθεκτικότητα.Στη διερεύνηση μιας σειράς παραγόντων, όπως ψυχολογικών, γενετικών, πνευματικών, κοινωνικών και βιολογικών, απεδείχθη ότι οι γενετικοί παράγοντες έχουν σημαντική επίδραση στις αντιδράσεις στο τραύμα και στο στρες.
• Οι ανθεκτικοί άνθρωποι γνωρίζουν τα όριά τους. Οι ανθεκτικοί άνθρωποι κατανοούν ότι υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ του ποιοι είναι και στην αιτία της προσωρινής ταλαιπωρίας που βιώνουν. Το άγχος/τραύμα μπορεί να παίζει ρόλο στην ζωήτους, αλλά δεν ξεπερνά τη μόνιμη ταυτότητά τους. Οι ανθεκτικοί άνθρωποι κάνουν καλή παρέα, τείνουν να αναζητούν και να περιβάλλουν τον εαυτό τους με άλλα ανθεκτικά άτομα, είτε για διασκέδαση, είτε όταν υπάρχει ανάγκη για υποστήριξη. Οι υποστηρικτικοί άνθρωποι τους  δίνουν χώρο για να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους. Ξέρουν πώς να ακούν και πότε να προσφέρουν αρκετή ενθάρρυνση, χωρίς να προσπαθούν να λύσουν όλα τα προβλήματα με τις συμβουλές τους. Οι καλοί υποστηρικτές ξέρουν πώς να αντιμετωπίζουν τις αντιξοότητες, να μας ηρεμούν. Εδώ παίζουν ρόλο και οι ομάδες στήριξης από συναδέλφους ή τα εξειδικευμένα δίκτυα ψυχολογικής υποστήριξης που λειτουργούν εντός των οργανισμών.
• Οι ανθεκτικοί άνθρωποι καλλιεργούν την αυτογνωσία. Η αυτογνωσία μας βοηθά να έρθουμε σε επαφή με τις ψυχολογικές/φυσιολογικές μας ανάγκες (να γνωρίζουμε τι χρειαζόμαστε, τι δεν χρειαζόμαστε, και πότε είναι ώρα να απευθυνθούμε για κάποια βοήθεια). Οι άνθρωποι που έχουν επίγνωση του εαυτού τους είναι καλοί στο να ακούν τις λεπτές ενδείξεις που στέλνει το σώμα και η διάθεσή τους.

Το πιο γνωστό θεωρητικό πλαίσιο για την ανθεκτικότητα είναι το μοντέλο 3P του Seligman (1990) που αναφέρεται σε τρεις συναισθηματικές αντιδράσεις που τείνουμε να έχουμε στις αντιξοότητες, ως εξής:

• Εξατομίκευση, μια γνωστική παραμόρφωση που περιγράφεται καλύτερα ως εσωτερίκευση προβλημάτων ή αποτυχίας. Όταν θεωρούμε τους εαυτούς μας υπεύθυνους για άσχημα πράγματα που συμβαίνουν, ρίχνουμε πολλές περιττές ευθύνες στον εαυτό μας και δυσκολευόμαστε να ανακάμψουμε.
• Διαβρωτικότητα, όταν υποθέτουμε ότι οι αρνητικές καταστάσεις εξαπλώνονται σε πλήθος διαφορετικών τομέων της ζωής μας. Για παράδειγμα, η αποτυχία σε ένα διαγωνισμό και η υπόθεση ότι όλα στη ζωήμας είναι άσχημα και καταστροφικά. Αναγνωρίζοντας ότι τα άσχημα συναισθήματα δεν επηρεάζουν κάθε τομέα της ζωής, μπορούμε να προχωρήσουμε προς μια καλύτερη ζωή.
• Η μονιμότητα εμποδίζει τα άτομα να καταβάλουν προσπάθεια για να βελτιώσουν την κατάστασή τους. Συχνά κάνει τα άτομα να νιώθουν συγκλονισμένα, σαν να μην μπορούν να ανακάμψουν. Αναγνωρίζοντας την ικανότητα της θετικής προσαρμογής, οι άνθρωποι μπορούν να αρχίσουν να γίνονται πιο ανθεκτικοί και να μαθαίνουν να αντιπαλεύουν τις προκλήσεις της ζωής.

Η ζωή δεν είναι ποτέ τέλεια. Όσο και αν ευχόμαστε τα πράγματα να πηγαίνουν τέλεια, οι δυσκολίες είναι αναπόφευκτες και πρέπει να τις αντιμετωπίσουμε. Η Θεωρία της Ανθεκτικότητας υποστηρίζει ότι δεν είναι η φύση της αντιξοότητας που είναι πιο σημαντική, αλλά ο τρόπος που την αντιμετωπίζουμε. Όταν αντιμετωπίζουμε αντιξοότητες, ατυχίες ή απογοήτευση, η ανθεκτικότητα μας βοηθά να ανακάμψουμε. Μας βοηθά να επιβιώσουμε, να ανακάμψουμε και ακόμη και να ευτυχήσουμε μετά από μία ατυχία.

Το θετικό συναίσθημα έχει συσχετισθεί με τη θετική επανεκτίμηση των αντικειμενικών εξωτερικών συνθηκών, τη στοχευμένη αντιμετώπιση του προβλήματος, τη χρήση των ψυχικών, θρησκευτικών/πνευματικών ή προσωπικών αποθεμάτων, σε αναζήτηση της ανακούφισης, της εύρεσης νοήματος σε δύσκολες καταστάσεις, με στόχο τη μείωση του άγχους, και τη μετάβαση σε θετικότερες καταστάσεις.

Χαρακτηριστικά μιας ανθεκτικής προσωπικότητας είναι: η ικανότητα αντιμετώπισης των στρεσογόνων συνθηκών, η ευελιξία σε απρόσμενες μεταβολές στη ζωή, η αυτοφροντίδα, η εναρμόνιση με τη ροή των πραγμάτων, η θεώρηση των δύσκολων καταστάσεων ως πρόκλησης/ευκαιρίας για ανάπτυξη, παρά ως απειλής, η συνέχιση της εμπλοκής στις καθημερινές δραστηριότητες, η αισιοδοξία και η αίσθηση του χιούμορ, η ικανότητα αναζήτησης κοινωνικής στήριξης, η εργασία και η αγάπη, η ανάπτυξη πνευματικότητας και η αναζήτηση αληθινού νοήματος (Lecic-Tosevski et al., 2011).

Αν και το επιστημονικό ενδιαφέρον περιστρέφεται κυρίως σε ακραίες επαγγελματικές ομάδες, εντούτοις τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία προσπάθεια μελέτης της ανθεκτικότητας των τυπικών ομάδων που δρουν/εργάζονται μαζί. Στην έρευνα των Brykman & King (2021) έλαβαν μέρος 48 ομάδες από πέντε Καναδικές Νεοφυείς επιχειρήσεις. Η δυνατότητα διατύπωσης της προσωπικής άποψης  συσχετίστηκε θετικά με την ανθεκτικότητα της ομάδας. Tο κλίμα αυτό σε μια επιχείρηση είναι μια κρίσιμη πηγή που κτίζει την ανθεκτικότητα, ενθαρρύνοντας την ενδο-ομαδική επικοινωνία. Επίσης,  διαπιστώθηκε ότι ο προσανατολισμός του ηγέτη προς τη μάθηση, ενισχύει την ανθεκτικότητα, προσανατολίζοντας την ομάδα προς την κατανόηση και την ανάπτυξη. Η ανθεκτικότητα είναι θετικά συσχετιζόμενη με τις συμπεριφορές ομαδικής μάθησης.

Αντίστοιχα, στις περιπτώσεις εργαζομένων με υψηλό επίπεδο ευθύνης και αναλαμβανόμενο ρίσκο, υψηλό κίνδυνο και συχνή έκθεση σε κρίσεις, οι έρευνες είναι πολλές και εξειδικευμένες που αφορούν κυρίως ιατρούς και νοσηλευτές πρώτης γραμμής, πιλότους και ελεγκτές εναερίου κυκλοφορίας, πυροσβέστες και αστυνομικούς, εργαζομένους σε πυρηνικούς σταθμούς και άλλες ειδικότερες περιπτώσεις. Όπως αναφέρει η αμερικανική πυροσβεστική υπηρεσία, ορισμένα άτομα που διαθέτουν ένα περήφανο πείσμα χωρίς να διαθέτουν συναισθηματική ευελιξία ή αυτογνωσία, είναι πιθανό να μετατραπούν σε «συναισθηματικούς παγετώνες» προσπαθώντας να είναι δυνατοί, αλλά επιρρεπείς από την άλλη πλευρά σε στρες όταν βιώνουν μια απροσδόκητη αλλαγή στο περιβάλλον τους. Οι ανθεκτικοί άνθρωποι εξασκούν την αποδοχή. Ο πόνος είναι επώδυνος, το άγχος είναι αγχωτικό και η θεραπεία απαιτεί χρόνο. Όταν βρισκόμαστε σε αυτό, θέλουμε να φύγει ο πόνος. Όταν βρισκόμαστε έξω από αυτό, θέλουμε να αφαιρέσουμε τον πόνο αυτών που βλέπουμε να υποφέρουν. Ωστόσο, οι ανθεκτικοί άνθρωποι κατανοούν ότι το άγχος/πόνος είναι ένα μέρος της ζωής που υφίσταται.

Συμπερασματικά, θα θέλαμε να κάνουμε μνεία στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας σε καταστάσεις έκτακτων αναγκών και τραυματικών εμπειριών, μέσω της μάθησης, όπως ο Έλληνας καθηγητής και στοχαστής Αλέξης Κόκκος, συχνά επισημαίνει. Σύμφωνα με τα λόγια του, η ενεργή πολιτειότητα, η κοινωνική και προσωπική ανάπτυξη και η κοινωνία που βασίζεται στη γνώση, αποτελούν το αντίβαρο για την ανθεκτικότητα.

Απόσπασμα από το βιβλίο «Κοινωνικές/Επικοινωνιακές & Ψηφιακές Δεξιότητες στην Εκπαίδευση και στην Εργασία τον 21^ο αιώνα» των Ε. Κρασαδάκη, Σ. Τριαντάρη, Κ. Ζοπουνίδης, εκδ. Κλειδάριθμος, 2023».

Δρ. Ευαγγελία Κρασαδάκη

Σχολή Μηχανικών Παραγωγής & Διοίκησης

Πολυτεχνείο Κρήτης

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός

Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών

Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων

Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ

Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece