Υπερπλεονάσματα: Πώς αξιοποιούνται – Τι δείχνουν τα μοντέλα του Νότου

Το δημόσιο ταμείο γεμίζει. Οι δείκτες ευημερούν. Το πρωτογενές πλεόνασμα για το 2024 αναρριχήθηκε στο 4,8% του ΑΕΠ και η Ελλάδα κατέκτησε την πρώτη θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωζώνης. Ο δημοσιονομικός στόχος εκπληρώθηκε όχι απλώς επαρκώς, αλλά υπερκαλύφθηκε.

Πίσω όμως από τους αριθμούς και την υπεραπόδοση των στόχων παραμένει ένα δομικό ερώτημα για την οικονομία: Που καταλήγει το ποσό των υπερπλεονασμάτων; Γιατί, ενώ η Ελλάδα φαίνεται να «τα καταφέρνει», οι κοινωνικές και αναπτυξιακές δαπάνες παραμένουν μειωμένες; Κυρίως όμως, τα βασικό ερώτημα είναι, ποιό είναι το πραγματικό κόστος της «σιωπηλής λιτότητας» που επιβάλλουν οι δημοσιονομικοί στόχοι για υψηλά πλεονάσματα;

Το πρωτογενές πλεόνασμα για το 2024 έκλεισε στο 4,8% του ΑΕΠ, υπερβαίνοντας κατά δύο ποσοστιαίες μονάδες τον στόχο του 2,5%. Σε απόλυτους αριθμούς, το πρωτογενές πλεόνασμα αντιστοιχεί σε 11,4 δισ. ευρώ. Για να καταλάβει κάποιος το μέγεθος, το συγκεκριμένο ποσό είναι αντίστοιχο σχεδόν με το σύνολο των δαπανών για το οικογενειακό επίδομα και την επιδοτούμενη στέγαση για δύο έτη. Σε σύγκριση με τον ΕΝΦΙΑ το πλεόνασμα του 2024, αντιστοιχεί στα συνολικά έσοδα από τον ΕΝΦΙΑ τεσσάρων ετών.

Οι κοινωνικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ έμειναν στάσιμες

Η αύξηση των φορολογικών εσόδων

Η Τράπεζα της Ελλάδας αποδίδει την επίδοση στην αύξηση των φορολογικών εσόδων κατά περίπου 10%, σε συγκράτηση των τακτικών δαπανών, στην υπεραπόδοση του ΕΝΦΙΑ και βέβαια στα έσοδα από την έμμεση φορολογία. Στα θετικά δημοσιονομικά νέα και η σημαντική μείωση του χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ στο 153,6% , καταγράφοντας το χαμηλότερο ποσοστό μετά το PSI.

Το ερώτημα που γεννάται ωστόσο είναι, παρά τη δημοσιονομική πρόοδο, τι δεν αυξήθηκε; Οι κοινωνικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ έμειναν στάσιμες. Οι δημόσιες επενδύσεις αυξήθηκαν μόλις 900 εκατομμύρια ευρώ, χωρίς όμως να μεταβληθεί σημαντικά η αναλογία προς το ΑΕΠ. Αντίστοιχα, η πραγματική αύξηση των μισθών στο Δημόσιο ήταν οριακή, ενώ το εισοδηματικό όφελος για τα νοικοκυριά παραμένει εξαιρετικά περιορισμένο.

Οι κανόνες του νέου Συμφώνου Σταθερότητας καθιστούν την υπεραπόδοση ως ένα πλεόνασμα που δεν μπορεί να αξιοποιηθεί

Τα σφιχτά δημοσιονομικά περιθώρια

Εν μέσω μιας μάλλον εξαιρετικά δύσκολης δημοσιονομικής πραγματικότητας, η Ελληνική οικονομία δείχνει για τα δεδομένα της μια πρωτοφανή σταθερότητα. Αυτό σημαίνει ότι είναι απαραίτητο να διατηρηθεί δημοσιονομική ομαλότητα. Οι προβλέψεις δείχνουν ότι από το 2025 ως το 2027, διατηρείται η συμφωνημένη δημοσιονομική πειθαρχία.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει πλεόνασμα 0,7% το 2025 και 1,4% το 2026. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο κινείται πιο συντηρητικά, τοποθετώντας το πρωτογενές πλεόνασμα σταθερά στο 2,1% του ΑΕΠ ως το 2029. Και στις δύο περιπτώσεις, η προσδοκία για την υπεραπόδοση της Ελληνικής οικονομίας είναι σαφής.

Κι όμως η θετική εξέλιξη για την πορεία της Οικονομίας, ενέχει ένα σοβαρό κίνδυνο. Οι κανόνες του νέου Συμφώνου Σταθερότητας καθιστούν την υπεραπόδοση ως ένα πλεόνασμα που δεν μπορεί να αξιοποιηθεί. Οι αυξήσεις των καθαρών πρωτογενών δαπανών δε μπορούν να ξεπεράσουν το 3,6% ετησίως. Το όποιο επιπλέον πλεόνασμα δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθεί για επεκτατικές δημοσιονομικές πολιτικές, πέραν του 0,3%. Το υπερπλεόνασμα δηλαδή δεν μπορεί να στηρίξει ούτε την υγεία, ούτε την παιδεία, ούτε τη στέγαση.

Ο επιπλέον δημοσιονομικός χώρος παραμένει «παγωμένος» σε έναν κουμπαρά, ο οποίος μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο για την αποπληρωμή του χρέους ή εάν τα έσοδα υπολείπονται των στόχων. Στην πραγματικότητα οι αυστηροί κανόνες καθιστούν το πλεόνασμα ως ψευδαίσθηση δημοσιονομικής άνεσης, η οποία υφίσταται μόνο λογιστικά. Στην πραγματικότητα η κυβέρνηση, ακόμη κι αν ήθελε, δε μπορεί να αξιοποιήσει πλήρως το πλεόνασμα χωρίς να έρθει σε συνεννόηση με την Κομισιόν.

Αυτό το παγωμένο πλεόνασμα θα μπορούσε να πει κανείς οτι κατά μία έννοια είναι μια μορφή λιτότητας. Οι μισθοί δεν μειώνονται, αλλά μένουν στάσιμοι. Οι παροχές δεν καταργούνται, αλλά ούτε αυξάνονται ούτε σχεδιάζονται καινούργιες.

Το πλεόνασμα απορροφάται για τη μείωση του χρέους, για την ταχύτερη αποπληρωμή δανείων ή για τη δημιουργία ταμειακού αποθέματος

Το μοντέλο του Νότου

Σε αντίθεση με την Ελλάδα, χώρες όπως η Πορτογαλία και η Ιρλανδία επέλεξαν να αξιοποιήσουν το δημοσιονομικό πλεόνασμα ενισχύοντας τις δημόσιες επενδύσεις τους. Δημιούργησαν εθνικά επενδυτικά ταμεία, αξιοποίησαν με ευελιξία τα διαθέσιμα κονδύλια και αύξησαν τις δαπάνες για πράσινη μετάβαση, ψηφιακή αναβάθμιση και κοινωνική συνοχή.

Η Ελλάδα, ακόμη και σήμερα, στερείται τέτοιου τύπου μηχανισμών. Το πλεόνασμα απορροφάται για τη μείωση του χρέους, για την ταχύτερη αποπληρωμή δανείων ή για τη δημιουργία ταμειακού αποθέματος. Όλα αυτά ενισχύουν τη δημοσιονομική εικόνα της χώρας, στερούν όμως σημαντικά κονδύλια από την ανάπτυξη και την κοινωνική πολιτική.

Αντίθετα στη αυστηρή δημοσιονομικοί πειθαρχία, υπάρχει η σχολή σκέψης που θεωρεί ότι η  εμμονή με τα υπερπλεονάσματα, δίχως τη δυνατότητα αξιοποίησης τους, στην πραγματικότητα προκαλεί οικονομική στασιμότητα.

Πλεόνασμα για λίγους

Η Ελλάδα σήμερα δεν στερείται μέσων. Στερείται ευχέρειας. Οι επιλογές της μοιάζουν περιορισμένες όχι επειδή δεν υπάρχουν διαθέσιμα κονδύλια, αλλά επειδή οι Ευρωπαϊκές δεσμεύσεις καθιστούν αδύνατη την αξιοποίησή των κονδυλίων σε παραγωγικές επενδύσεις ή στην στήριξη του κοινωνικού κράτους. Η «σιωπηλή λιτότητα» άλλωστε δεν επιβάλλεται ως πολιτική εξαναγκασμού, όπως συνέβη στα χρόνια των μνημονίων, αλλά ως μια στρατηγική αυτοπειθαρχίας.

Το ερώτημα ωστόσο είναι αν η αυτοπειθαρχία θα αποδώσει και κάτι παραπάνω από δημοσιονομικούς καρπούς ή θα αυτοπαγιδεύεσει την οικονομία σε χαμηλές αναπτυξιακές πτήσεις.