Δειλά με την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, εντονότερα με την πανδημία του 2020, αποφασιστικά μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022, ζούμε πλέον την αντιστροφή της παγκόσμιας οικονομικής ολοκλήρωσης που κορυφώθηκε για 2-3 δεκαετίες μετά το ’90. Η τότε «συναίνεση της Ουάσιγκτον» προέτασσε απελευθέρωση των αγορών και παρήγαγε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας υψηλής αποδοτικότητας και πτωτικών τιμών.
Ομως, η χωρίς επαρκή αναδιανεμητικά αντισταθμίσματα παγκοσμιοποίηση είχε επιπτώσεις: ορατή αύξηση εισοδηματικών ανισοτήτων στη Δύση, ευρέα στρώματα χαμένων της παγκοσμιοποίησης, καθώς βιομηχανίες και επενδύσεις μετανάστευαν στον αναπτυσσόμενο κόσμο ενώ οικονομικοί μετανάστες από τις φτωχότερες χώρες κατευθύνονταν στις πλουσιότερες. Βιομηχανικοί εργάτες, ανειδίκευτοι και επισφαλώς εργαζόμενοι αλλά όχι μόνο, έμειναν πίσω, πρωτίστως σε χώρες με ανεπαρκή συστήματα κοινωνικής προστασίας και ενεργών πολιτικών απασχόλησης. Τα ευρέα στρώματα δυσαρέσκειας, όχι μόνο στις ΗΠΑ, ανέδειξαν πολιτικές οικονομικού εθνικισμού και προστατευτισμού.
Διεθνώς, η παγκοσμιοποίηση οδήγησε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στην έξοδο από τη φτώχεια, διευρύνοντας τη μεσαία τάξη σε χώρες πολυπληθείς όπως η Κίνα, η Ινδία, η Ινδονησία, κ.ά. Δεκαετίες υψηλών ρυθμών ανάπτυξης μετέτρεψαν την Κίνα σε οικονομική, και πλέον γεωπολιτική, υπερδύναμη, που αντιμετωπίζεται από τη Δύση υπό το πρίσμα της γεωπολιτικής αντιπαράθεσης. Η πόλωση μεταξύ των υπερδυνάμεων ΗΠΑ και Κίνας συνυπάρχει με τον εντεινόμενο κατακερματισμό, με την ανάδυση ισχυρών οικονομικών πόλων (Ινδία, Ινδονησία, Βραζιλία, κ.λπ.) και μεσαίων περιφερειακών δυνάμεων, πολλές από τις οποίες επιδιώκουν επιλεκτικές σχέσεις και με τους δύο γεωπολιτικούς συνασπισμούς (multi-aligned).
Γεωπολιτικός ανταγωνισμός και ανάδυση οικονομικών (και όχι μόνο) εθνικισμών οδηγούν στον γεωοικονομικό κατακερματισμό.
Ο προστατευτισμός ως «στρατηγική βιομηχανική πολιτική» επέστρεψε στις ΗΠΑ ήδη υπό την προεδρία Μπάιντεν (στην Κίνα ήταν πάντοτε ο κανόνας) και οι δασμοί είναι πλέον σε επίπεδα του ’30. Η «οικονομική ασφάλεια» είναι το νέο mantra του γεωοικονομικού κατακερματισμού, αντί της «οικονομικής αποδοτικότητας» που κινούσε την παγκοσμιοποίηση. Η ΕΕ μιλά πλέον χωρίς συστολές για «ανεξαρτησία» και προστασία των βιομηχανιών της. Η εμπειρία της COVID-19, με τη διάρρηξη των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων, κατέδειξε για Ευρώπη και ΗΠΑ τη σημασία της αυτάρκειας σε κρίσιμα υγειονομικά αγαθά και πρώτες ύλες. Μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η οικονομική και ενεργειακή εξάρτηση από μη σύμμαχα κράτη αντιμετωπίζεται ως ευπάθεια σε δυνητικό εξαναγκασμό.
Στον νέο κόσμο μετά το 2022, η στρατηγική ευθυγράμμιση Ρωσίας και Κίνας (πλέον και η επαναπροσέγγισή τους με την Ινδία) αναδεικνύει σε προτεραιότητα των ΗΠΑ και ΕΕ τη μείωση της υπερέκθεσης σε εισαγωγές κινεζικών κρίσιμων πρώτων υλών. Η Ευρώπη ελαχιστοποιεί την εξάρτησή της από τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες, πάγωσε περιουσιακά στοιχεία της Ρωσίας, και προχωρά στον 19ο γύρο κυρώσεων. Αντιστρόφως, βέβαια, οι δυτικές κυρώσεις οδηγούν χώρες του «Παγκόσμιου Νότου» να επιδιώκουν τη μείωση της δικής τους εξάρτησης από τις δυτικές χρηματοοικονομικές υποδομές, αυξάνοντας π.χ. τη χρήση του κινεζικού νομίσματος ως συναλλακτικού και αποθεματικού νομίσματος – χωρίς ακόμα ιδιαίτερη επιτυχία. Μέρος της νέας γεωοικονομίας είναι η εντεινόμενη πολιτικοποίηση της τεχνολογίας και του εμπορίου, και η συγκρότηση αντίπαλων συνασπισμών.
Ημιαγωγοί, ενέργεια και κρίσιμες πρώτες ύλες είναι κατεξοχήν στρατηγικοί τομείς στους οποίους οι δυτικές χώρες επιδιώκουν διαφοροποίηση και μείωση της εξάρτησης από την Κίνα, αναζητώντας «φιλικά» κράτη (nearshoring, friendshoring).
Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας εκτιμά ότι οι τρεις κορυφαίες χώρες παραγωγής καλύπτουν πάνω από 75% της προσφοράς κρίσιμων ορυκτών για την ενεργειακή μετάβαση, όπως λίθιο, κοβάλτιο και σπάνιες γαίες, με την Κίνα να κυριαρχεί στην επεξεργασία τους. Καθώς τα ορυκτά αυτά είναι απαραίτητα στην κατασκευή ηλεκτρικών οχημάτων και μπαταριών, η συγκέντρωση αυτή, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, συνιστά παράγοντα κινδύνου στις ενεργειακές μεταβάσεις.
Ο κατακερματισμός τέμνει και την άυλη και ψηφιακή οικονομία, το δυναμικότερα αναπτυσσόμενο τμήμα του παγκόσμιου εμπορίου. Η εμπορεύσιμη άυλη οικονομία περιλαμβάνει στοιχεία όπως Ερευνα & Ανάπτυξη (R&D), brands, designs, δεδομένα, οργανωσιακό κεφάλαιο, δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, κ.λπ. Οι ψηφιακές υπηρεσίες οδηγούν την αύξηση του παγκόσμιου εμπορίου. Υπηρεσίες λογισμικού, νέφους (cloud), χρηματοπιστωτικές και επιχειρηματικές υπηρεσίες, αποτελούσαν 55% του συνολικού εμπορίου υπηρεσιών το 2023, με τον δυναμικότερο ρυθμό ανάπτυξης.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, οι παγκόσμιες αλυσίδες αξίας εξαρτώνται πλέον καθοριστικά από διασυνοριακές ροές δεδομένων. Oι μεγαλύτερες σε κεφαλαιοποίηση εταιρείες στον κόσμο είναι πρωτίστως εταιρείες/πλατφόρμες τεχνολογίας (Nvidia, Microsoft, Apple, Alphabet, Amazon, κ.λπ). Ο ψηφιακός κατακερματισμός εκδηλώνεται στις διαφορετικές ρυθμίσεις διακυβέρνησης δεδομένων και ΤΝ (GDPR και AI Act στην ΕΕ, Cloud Act και απορρύθμιση στις ΗΠΑ, νόμοι τοπικής αποθήκευσης δεδομένων στην Κίνα).
Αυτό δημιουργεί διαφορετικά ανταγωνιστικά «διαδίκτυα» (splinternets), που περιορίζουν τη διασυνοριακή ροή δεδομένων. Στον πυρήνα τεχνολογικού κατακερματισμού και γεωπολιτικής αντιπαράθεσης βρίσκεται η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ), όπου η Κίνα (αξιοποιώντας τον εκτεταμένο κρατικό έλεγχο) κάνει άλματα. Βάσει στοιχείων του ΟΟΣΑ, μεταξύ 2012 και 2022, περίπου 70% όλων των σχετικών με ΤΝ διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας κατατέθηκαν από κινεζικούς φορείς, έναντι 20% αμερικανικών. Εντούτοις, το 2023, η Κίνα αντιπροσώπευε μόνο 15% της συνολικής αξίας ιδιωτικών επενδύσεων σε νεοφυείς επιχειρήσεις ΤΝ στις χώρες του («δυτικού») ΟΟΣΑ και εταίρους, έναντι άνω του 60% των ΗΠΑ και 7% της ΕΕ, ενδεικτικό γεωπολιτικής διαίρεσης στο πεδίο της ΤΝ.
Να σημειώσουμε, τέλος, ότι η Ελλάδα στον ΟΟΣΑ έχει ενεργό ρόλο στις διεργασίες ανάλυσης των προκλήσεων της νέας γεωοικονομίας. Δύο διαδοχικές, υπό Ελληνική Προεδρία, Σύνοδοι Παγκόσμιας Στρατηγικής του ΟΟΣΑ, εξέτασαν: τις δημοσιονομικές συνέπειες των παγκόσμιων γεωπολιτικών μεταβολών στα κράτη-μέλη του ΟΟΣΑ (το 2023), και το μέλλον της παγκόσμιας διακυβέρνησης της ΤΝ (το 2024, με συμμετοχή 50 χωρών). Χρειάζονται κανόνες, διακυβέρνηση και συνεννόηση, σε παγκόσμιο επίπεδο, δεδομένων των αλληλεξαρτήσεων, ήταν ο κοινός παρονομαστής των συμπερασμάτων.
Ο Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής, πρέσβης της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ
