Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει τσαλακώσει τη φήμη των Ρώσων κατασκόπων

O Βίκτωρ Μίλερ Φερέιρα ήταν νεαρός Βραζιλιάνος με εντυπωσιακά διαπιστευτήρια και μια μεγάλη ευκαιρία. Άρτι αποφοιτήσας από το Johns Hopkins School of Advanced International Studies στην Ουάσιγκτον, θερμοκοιτίδα ταλέντων για την ελίτ εθνικής ασφάλειας της Αμερικής, είχε εξασφαλίσει να κάνει την πρακτική του στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ICC) στη Χάγη. Αλλά όταν προσγειώθηκε στο Άμστερνταμ τον Απρίλιο, απελάθηκε πάραυτα στη Βραζιλία. Ο κ. Φερέιρα ήταν, στην πραγματικότητα, ο Σεργκέι Βλαντιμίροβιτς Τσερκάσοφ, αξιωματικός πληροφοριών που εργαζόταν για τη ρωσική στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών GRU.

Ο κ. Τσερκάσοφ ήταν αυτό που αποκαλείται «παράνομος» πράκτορας, του είδους που απεικονίζεται στη δημοφιλή τηλεοπτική σειρά «The Americans»—ένας αξιωματικός που αποστέλλεται στο εξωτερικό με περίτεχνα επεξεργασμένη ξένη ταυτότητα, συχνά δια βίου. Ένα υπόμνημα τεσσάρων σελίδων που εξασφάλισε η ολλανδική υπηρεσία πληροφοριών περιγράφει την ιστορία της εικονικής ταυτότητας του Φερέιρα- Τσερκάσοφ με τρομερή λεπτομέρεια, αναφέροντας ακόμη και τους παιδικούς του έρωτες και τα αγαπημένα του εστιατόρια. Τώρα, ο κ. Τσερκάσοφ μαραζώνει σε φυλακή της Βραζιλίας, καταδικασμένος σε 15 χρόνια.

Όταν η σοβιετική KGB διαλύθηκε το 1991, επανεμφανίστηκε ως FSB, υπηρεσία εσωτερικής ασφαλείας, και ως SVR, υπηρεσία πληροφοριών εξωτερικού. Η GRU έχει επιβιώσει με τη μια ή την άλλη μορφή από το 1918. Αυτές οι «ειδικές υπηρεσίες» απολαμβάνουν την τρομακτική φήμη των τσαρικών και σοβιετικών προγόνων τους. Αλλά βγαίνουν από τον πόλεμο στην Ουκρανία με τη φήμη τους κατεστραμμένη, και τα δίκτυά τους διαλυμένα. Η έκρηξη που κατέστρεψε τη γέφυρα του Κερτς στις 8 Οκτωβρίου ήταν απλά η πλέον πρόσφατη αστοχία ασφαλείας. Ουκρανοί πράκτορες φέρονται επίσης ως ύποπτοι για τον σχεδιασμό της παγίδευσης αυτοκινήτου με εκρηκτικά στη Μόσχα τον Αύγουστο που σκότωσε την κόρη ενός εξέχοντος Ρώσου υπερεθνικιστή θεωρητικού, σύμφωνα με τους New York Times.

Η αποτυχία των υπηρεσιών πληροφοριών βρίσκεται στο επίκεντρο του πολέμου. Η FSB, η κατ’ εξοχή υπηρεσία που είναι υπεύθυνη για την προστασία των ρωσικών μυστικών και την κατασκοπεία στην Ουκρανία, απέτυχε και στα δύο καθήκοντα με θεαματικό τρόπο. Δεν κατάφερε να σταματήσει την Αμερική από το να αποκτήσει και στη συνέχεια να δημοσιοποιήσει τα ρωσικά πολεμικά σχέδια για την Ουκρανία—την πιο δραματική αποκάλυψη πληροφοριών από τότε που η Αμερική αποκάλυψε την ύπαρξη σοβιετικών πυραύλων στην Κούβα το 1962. Ακόμη χειρότερα, οι εμφανείς προετοιμασίες της ίδιας της FSB για πόλεμο—συμπεριλαμβανομένων των σχεδίων να δολοφονήσει αντιφρονούντες και να εγκαταστήσει κυβέρνηση-μαριονέτα—που βοήθησε να πειστούν Αμερικανοί και Βρετανοί αξιωματούχοι ότι η συσσώρευση ρωσικών στρατευμάτων δεν ήταν μπλόφα.

Η απόφαση του Βλαντιμίρ Πούτιν να πάει στον πόλεμο καταρχήν οφειλόταν επίσης σε μεγάλο βαθμό στην αδεξιότητα της FSB. Το Πέμπτο Γραφείο της υπηρεσίας, υπεύθυνη για τις πρώην σοβιετικές χώρες, επέκτεινε δραματικά την ομάδα της στην Ουκρανία τον Ιούλιο του 2021, σύμφωνα με έκθεση της δεξαμενής σκέψης Royal United Services Institute, στο Λονδίνο. Ωστόσο, οι αξιωματικοί της FSB μιλούσαν υπερθετικά για τους Ουκρανούς που συμπαθούσαν τη Ρωσία και υπερέβαλαν την κλίμακα των δικτύων πρακτόρων τους στη χώρα, δίνοντας στο Κρεμλίνο την εσφαλμένη εντύπωση ότι η ουκρανική κυβέρνηση θα κατέρρεε γρήγορα.

Η μεροληπτική επιβεβαίωση ήταν μόνο μέρος του προβλήματος. Οι υπηρεσίες πληροφοριών, όπως και οι στρατοί, αντικατοπτρίζουν τις κοινωνίες από τις οποίες προέρχονται. Στα καλύτερά τους, οι Ρώσοι κατάσκοποι μπορεί να είναι τολμηροί και πολυμήχανοι. «Μας εκπλήσσει συνεχώς η εξυπνάδα και η αδυσώπητη συμπεριφορά σε κάποια από τα πράγματα που κάνουν», αποκαλύπτει ο Τζον Σάιφερ, ο οποίος υπηρέτησε ως επικεφαλής κλιμακίου της CIA στη Μόσχα και αργότερα διηύθυνε τις επιχειρήσεις της στη Ρωσία. «Έχουν πραγματικά, πολύ έξυπνους ανθρώπους».

Αλλά αυτό το ταλέντο συνυπάρχει με την κολακεία και τη δυσλειτουργία. Η συλλογή πληροφοριών διανθίζεται σε κάθε στάδιο καθώς ανεβαίνει στην αλυσίδα, με τα κακά νέα να αφαιρούνται πριν φτάσουν στο Κρεμλίνο. Δυτικός αξιωματούχος περιγράφει πώς, σε μονάδα της GRU, οι αξιωματικοί πιστεύεται ότι υπεξαιρούσαν το 30% των μισθών των πρακτόρων που στρατολόγησαν. Αυτό το ποσοστό αυξήθηκε στο 50%, καθώς οι αξιωματικοί χρειάστηκε σταδιακά να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο για να «φουσκώνουν» αναφορές με πληροφορίες που συλλέγονταν από το Διαδίκτυο.

Η μεγάλη δύναμη των ρωσικών υπηρεσιών πληροφοριών είναι η μεγάλη τους κλίμακα. Ωστόσο, μόνο μικρό ποσοστό του προσωπικού της επιτελεί χρήσιμες κατασκοπευτικές λειτουργίες. Αξιωματικοί της FSB δηλητηρίασαν τον ηγέτη της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι με τον νευροτοξικό παράγοντα Νόβιτσοκ, στη Σιβηρία το 2020. Τίποτα δεν απεικονίζει καλύτερα το διπλό ήθος καταστολής και υπεξαίρεσης από το γεγονός ότι η πιο περιζήτητη θέση στη FSB είναι η αρχηγία του Τέταρτου Γραφείου, του τμήματος που είναι αρμόδιο για την «οικονομική ασφάλεια». Τα στελέχη της τοποθετούνται σε εταιρείες-κλειδιά, δίνοντάς τους άφθονες ευκαιρίες για πλουτισμό.

Οι εσωτερικές διαμάχες εντός των υπηρεσιών, αλλά και με άλλες κυβερνητικές υπηρεσίες είναι έντονες. «Η FSB είναι σαν το Game of Thrones», αναφέρει ο Μαξίμ (ψευδώνυμο), πρώην αξιωματικός της αντικατασκοπείας της FSB. «Εμπεριέχει διαφορετικές φατρίες με διαφορετικά πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα».

Η SVR, απόγονος της Πρώτης Γενικής Διεύθυνσης, το κατ’ εξοχή τμήμα πληροφοριών εξωτερικού της KGB –στην οποία απασχολείτο παλαιότερα ο κ. Πούτιν- θεωρεί τον εαυτό της πιο κοσμοπολίτικη και σοφιστικέ από τις ρωσικές αδελφές υπηρεσίες. «Η άποψή μας ήταν ότι η SVR ήταν πολύ πιο αποτελεσματική και πιο εξελιγμένη από την GRU», θυμάται ο κ. Σάιφερ. Αλλά ο πόλεμος τη σακάτεψε. Οι δυτικές χώρες έχουν εκδιώξει περισσότερους από 400 ύποπτους Ρώσους αξιωματικούς πληροφοριών από την άνοιξη ως επί το πλείστον αξιωματικούς της SVR, εξουδετερώνοντας σχεδόν τους μισούς από αυτούς που λειτουργούσαν υπό διπλωματική κάλυψη στην Ευρώπη. Όσοι έχουν απομείνει αντιμετωπίζουν έντονη επόπτευση από τις τοπικές υπηρεσίες ασφαλείας.

Πρόσφατη έκθεση της SUPO, της υπηρεσίας πληροφοριών της Φινλανδίας, σημειώνει ότι οι Ρώσοι αξιωματικοί πληροφοριών εκεί ως επί το πλείστον έχουν «αποκοπεί» από τα δίκτυά τους. Προειδοποιεί ότι οι Ρώσοι κατάσκοποι καταφεύγουν σε εναλλακτικά μέσα. Το ένα είναι η κυβερνοκατασκοπεία. Ένα άλλο είναι η στρατολόγηση αλλοδαπών εντός Ρωσίας. Ένα τρίτο, το οποίο δεν αναφέρει η SUPO, είναι να στηρίζονται περισσότερο σε «παράνομους» όπως ο κ. Τσερκάσοφ. Αλλά αυτό έχει κόστος. Η πίεση στους παράνομους τους ωθεί να αναλαμβάνουν μεγαλύτερους κινδύνους από ό,τι συνήθως, σύμφωνα με ευρωπαίους αξιωματούχους πληροφοριών.

Τον Μάρτιο, για παράδειγμα, η Πολωνία συνέλαβε τον Πάμπλο Γκονζάλεζ, Ισπανο-Ρώσο δημοσιογράφο γνωστό και ως Πάβελ Ρούμπτσοφ, ως ύποπτο για συνεργασία με την GRU. Ουκρανική πηγή ανέφερε ότι προσπαθούσε να εισέλθει στην Ουκρανία ώστε να αποκτήσει πρόσβαση σε ηλεκτρονική μονάδα σε υπηρεσία πληροφοριών της χώρας (ο κ. Ρούμπτσοφ αρνείται τις κατηγορίες). Ο κ. Τσερκάσοφ μπορεί να είχε βάλει στο στόχαστρο το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο επειδή είχε ξεκινήσει έρευνα για εγκλήματα πολέμου στην Ουκρανία. Οι αποκαλύψεις του δικαστηρίου αναμένεται να προκαλέσουν τεράστια αίσθηση. Η εκπαίδευση και η ανάπτυξη των «παράνομων» είναι εξαιρετικά ακριβή. Πιστεύεται ότι η SVR έχει 50 με 100 ανεπτυγμένους «παράνομους» και η GRU μόνο 10 με 20, σύμφωνα με πηγές που γνωρίζουν αυτά τα προγράμματα.

Από πολλές απόψεις, οι Ρώσοι κατάσκοποι αντιμετωπίζουν τις ίδιες επαγγελματικές προκλήσεις με τους δυτικούς ομολόγους τους. Γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να διασχίσεις τα σύνορα με πολλαπλά ονόματα, δεδομένης της πανταχού παρουσίας των βιομετρικών ελέγχων ή να δημιουργήσεις ψηφιακή ταυτότητα και ιστορικό που αντέχει σε εξονυχιστικό έλεγχο. Η πληρωμή και η επικοινωνία με τους πράκτορες αποτελεί επιπλέον πρόκληση. Όμως, ενώ οι δυτικοί κατάσκοποι έχουν μάθει πώς να χάνονται μέσα στην βοή και την πολυκοσμία, οι Ρώσοι άργησαν να προσαρμοστούν. Οι παράνομοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν την παλιά τεχνική της οικειοποίησης της ταυτότητας ενός νεκρού μωρού (γνωστή στους αναγνώστες του μυθιστορήματος «The Day of the Jackal», που δημοσιεύτηκε το 1971.) Η προχειρότητα περισσεύει. Στοιχεία που διέρρευσαν από ρωσική υπηρεσία ντελίβερι φαγητού τον Μάρτιο αποκάλυψαν τα ονόματα των αξιωματικών της FSB και της GRU που είχαν λάβει φαγητό στα αντίστοιχα κεντρικά γραφεία τους.

Αυτό δεν θα είχε τόση σημασία αν οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες δεν ήταν υπό ενδελεχή έλεγχο. Μετά την απόπειρα δολοφονίας του πρώην αξιωματικού Σεργκέι Σκριπάλ, στην αγγλική πόλη Σάλσμπερι, το 2018, οι δυτικοί σύμμαχοι μοιράζονται όλο και περισσότερες πληροφορίες σχετικά με Ρώσους κατασκόπους. Αν και ήταν οι ολλανδικές μυστικές υπηρεσίες που εξέθεσαν τον κ. Φερέιρα, η επιχείρηση ήταν κοινή προσπάθεια με αρωγή από την Αμερική, την Ιρλανδία και άλλους.

Υπήρξε ελάχιστη απόδοση ευθυνών για όλες αυτές τις αποτυχίες. Δυτικοί αξιωματούχοι λένε ότι δεν μπορούν να επιβεβαιώσουν τις φήμες ότι ο Σεργκέι Μπεσέντα, ο επικεφαλής του Πέμπτου Γραφείου της FSB, συνελήφθη στη Ρωσία τον Μάρτιο. Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι κάποιοι έχασαν τις θέσεις τους σε ανώτερο επίπεδο. Αυτό αντικατοπτρίζει το προνομιακό καθεστώς των αποκαλούμενων σιλόβικι (siloviki) –γραφειοκράτες των υπηρεσιών πληροφοριών- εντός του ρωσικού κράτους. Ο κ. Πούτιν δεν εμπιστεύεται τους κατασκόπους του—λέγεται ότι παρακάμπτει τον Αλεξάντερ Μπόρτνικοφ, τον επικεφαλής της FSB, και μιλάει με τους επικεφαλής των τμημάτων—αλλά δεν θα ήταν συνετό να τσακωθεί μαζί τους, καθώς το καθεστώς του έρχεται αντιμέτωπο έξαρση λαϊκής δυσαρέσκειας για η επιστράτευση εκατοντάδων χιλιάδων νεαρών Ρώσων για να πολεμήσουν στην Ουκρανία. Στις 8 Οκτωβρίου ο κ. Πούτιν τοποθέτησε την FSB υπεύθυνη για την ασφάλεια της γέφυρας του Κερτς.

Το αποτέλεσμα είναι πιθανό να είναι μια απ’ τα ίδια. «Υπάρχει μια βαθιά παράδοση στον επαγγελματισμό στον τομέα των πληροφοριών», αποκαλύπτει ο Σερ Τζον Σόερς, πρώην επικεφαλής της ΜΙ6, «και αυτή η αυξανόμενη διαφθορά κάθεται πάνω σε αυτό σαν γάγγραινα». Ο Μαξίμ, ο πρώην αξιωματικός της FSB, συμφωνεί. «Τις δεκαετίες του 1990 και του 2000 παρέμενε ένας αέρας από την [παλιά] FSB σε αυτό. Μέναμε κάτω από τα ραντάρ», νοσταλγεί ο ίδιος. Το κομβικό σημείο για αυτόν ήταν όταν νέοι απόφοιτοι της ακαδημίας της FSB εντοπίστηκαν να οδηγούν πολυτελή Mercedes στη Μόσχα. Η Ουκρανία δίνει ευκαιρία για ανοικοδόμηση, τονίζει ο Μαξίμ. «Πρέπει να αντικαταστήσουν αυτόν τον κόσμο του χρήματος με κάτι σημαντικότερο. Δεν είμαι σίγουρος πώς θα το κάνουν».