Έξυπνη σκέψη για δύσκολους και πολύπλοκους καιρούς

Ο τίτλος του παρόντος άρθρου είναι δανεισμένος από ένα θαυμάσιο βιβλίο (Unbounded Mind, αγγλιστί) του διαπρεπούς καθηγητή Επιχειρηματικής Πολιτικής Ίαν Μίτροφ, ο οποίος διδάσκει μεταξύ άλλων και Διαχείριση Κρίσεων στο πανεπιστήμιο Χάρολντι Κουίντον των ΗΠΑ. Ειδικός επίσης στο μάνατζμεντ της πολυπλοκότητας, ο Ίαν Μίτροφ έχει ασχοληθεί διεξοδικά και με την τέχνη της επίλυσης των σωστών προβλημάτων. Τονίζει, δε, ότι η απαίτηση για κριτική σκέψη και αποτελεσματική δράση, ποτέ δεν ήταν τόσο επιτακτική όσο σήμερα.

Από αυτήν δε την οπτική γωνία θα πρέπει να υπογραμμισθεί με έμφαση ότι διανύουμε μια εποχή σοβαρών αναταράξεων, γεωπολιτικών φιλοδοξιών, ταχύτατων μεταβολών και παγκοσμίων ανακατατάξεων, οι οποίες από την φύση και το περιεχόμενό τους δεν αφήνουν περιθώρια λάθους σε αυτούς που λαμβάνουν αποφάσεις ή εκπονούν σενάρια και στρατηγικές επιλογές.

Στο πλαίσιο αυτό, ο Ίαν Μίτροφ σε ομιλίες και άρθρα του, θέτει ένα απλό κεντρικό ερώτημα: αυτό των δράσεων που θα πρέπει να αναληφθούν ώστε να δοθούν αποτελεσματικές λύσεις σε σωστά προβλήματα. Έχει διαπιστωθεί ότι άτομα, οργανώσεις και ολόκληρες κοινωνίες παγιδεύονται, διότι ασχολούνται με λάθος προβλήματα. Ακόμα χειρότερα, κατά κανόνα, το λάθος αυτό είτε δεν το καταλαβαίνουν, είτε αρνούνται να το καταλάβουν.

Δυστυχώς, όμως, γι’ αυτούς, το περιθώριο λάθους έχει μηδενιστεί στις μέρες μας. Κατά τον Μίτροφ, ολοένα και περισσότερο προβάλλεται η ανάγκη τα προβλήματα να λύνονται σωστά με την πρώτη, γιατί δεν θα υπάρχει δεύτερη ευκαιρία. Μια λανθασμένη κίνηση, μια ακατάλληλη ή λανθασμένη δήλωση, μια γκάφα, αρκεί για να καταστρέψει έναν οργανισμό, να αμαυρώσει την φήμη του, να τον αποξενώσει από διάφορες πλευρές ή να τον καταστήσει ευάλωτο στην κριτική. Ο κίνδυνος δεν έγκειται μόνον στην επιλογή λάθος προβλημάτων, τα οποία απορροφούν τις πεπερασμένες δυνάμεις —δηλαδή, στην λύση λάθος προβλήματος—, αλλά και στην δημιουργία πολύ σοβαρότερων προβλημάτων ως αποτέλεσμα αυτού.

Τι μέλλει λοιπόν γενέσθαι; Μπορεί να είναι στερεότυπη η διατύπωση ότι σήμερα αντιμετωπίζουμε ζητήματα πρωτοφανούς πολυπλοκότητας, όπως επίσης το να αναφέρουμε ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν προετοιμάζει τους μαθητές για τις υψηλού επιπέδου ικανότητες δημιουργικής σκέψης που επιθυμούν. Όμως, είτε πρόκειται για στερεότυπα είτε όχι, πρέπει να αναγνωρίσουμε πως το μεγαλύτερο μέρος του εκπαιδευτικού μας συστήματος από πάνω προς τα κάτω, κυρίως, προετοιμάζει τους μαθητές να αντιμετωπίζουν τυποποιημένες ασκήσεις, αντί να τους εκπαιδεύει στην αντιμετώπιση σύνθετων προβλημάτων. Γι’ αυτό, οι λύσεις βρίσκονται στην τέχνη της διατύπωσης προβλημάτων και όχι στην επίλυση τυποποιημένων ασκήσεων.

Έτσι, κατά τον Ίαν Μίτροφ, καίριος προβάλλει ο ρόλος της διαρκούς άσκησης της κριτικής ή έξυπνης σκέψης. Η ανάγκη για έξυπνη σκέψη ποτέ δεν ήταν μεταλύτερη. Αν και η έξυπνη σκέψη ποτέ δεν ήταν πολυτέλεια, στις μέρες μας αποτελεί ανάγκη πρώτης προτεραιότητας. που είναι ανοικτοί και

ασκημένοι στην έξυπνη σκέψη, γνωρίζουν πώς να ξεπερνούν τα σύνθετα ζητήματα, πώς να θέτουν τις σωστές ερωτήσεις και πώς να λύνουν τα σωστά προβλήματα. Η ικανότητα εντοπισμού του σωστού προβλήματος, της τοποθέτησής του στο σωστό πλαίσιο και της εφαρμογής των κατάλληλων γι αυτό λύσεων, είναι το πραγματικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που διακρίνει άτομα, οργανισμούς και κοινωνίες που επιτυγχάνουν, από αυτούς που αποτυγχάνουν.

Υπάρχει μία σοφή παροιμία που λέει πως «το άτομο που ελέγχει τον ορισμό του προβλήματος, ελέγχει και την λύση του». Εξίσου σοφές είναι και οι ακόλουθες παρατηρήσεις: «Ένα πρόβλημα καλά διατυπωμένο είναι σχεδόν λυμένο», «Ο πρώτος ορισμός ενός σοβαρού προβλήματος είναι σχεδόν πάντοτε λάθος» και «Ποτέ μην εμπιστεύεσαι έναν και μόνον ορισμό για ένα σοβαρό πρόβλημα». Αν η άσκηση της κριτικής σκέψης είναι το απόλυτο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, η απουσία της συχνά οδηγεί σε σοβαρές κρίσεις.

Και αυτές που στις μέρες μας έχουν εκδηλωθεί ίσως σε κάποιο βαθμό να είχαν αποφευχθεί αν οι διεθνείς αλλά και εθνικοί ηγετικοί πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες αποφάσιζαν να προσφύγουν στη δύσκολη -είναι αλήθεια- άσκηση της εφαρμογής έξυπνης σκέψης. Ιδού για την Ευρώπη πεδίον δράσης λαμπρόν.