Economist: Ο πλούσιος κόσμος αντιμετωπίζει εφιαλτικά δημοσιονομικά ελλείμματα

Πριν από μια δεκαετία, τα υπουργεία Οικονομικών κατακλύζονταν από πυρετό λιτότητας. Οι κυβερνήσεις έκαναν ό,τι μπορούσαν για να μειώσουν τα δημοσιονομικά ελλείμματα, ακόμη και με υψηλή ανεργία και αδύναμη οικονομική ανάπτυξη.

Σήμερα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Σε ολόκληρη τη Δύση, οι περισσότερες οικονομίες βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση. Οι άνθρωποι έχουν δουλειές. Η ανάπτυξη των εταιρικών κερδών είναι ισχυρή. Και όμως οι κυβερνήσεις ξοδεύουν πολύ περισσότερα από όσα εισπράττουν.

Επενδύσεις ή λιτότητα

Καμία κυβέρνηση δεν είναι πιο άχαρη από αυτή των ΗΠΑ. Φέτος, η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου προβλέπεται να παρουσιάσει δημοσιονομικό έλλειμμα (όπου οι δαπάνες υπερβαίνουν Τα φορολογικά έσοδα) άνω του 7% του ΑΕΠ – ένα ανήκουστο επίπεδο καθώς δεν βρισκόμαστε σε περίοδο ύφεσης ή πολέμου.

Δεν είναι όμως η μόνη σπάταλη χώρα. Η Εσθονία και η Φινλανδία, δύο συνήθως φειδωλές, σε παροχές, χώρες της Βόρειας Ευρώπης, παρουσιάζουν μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα. Πέρυσι το έλλειμμα της Ιταλίας ήταν τόσο μεγάλο όσο το 2010-11, μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-09, και στη Γαλλία αυξήθηκε στο 5,5% του ΑΕΠ, πολύ πάνω από τις προβλέψεις. «Καλώ σε μια συλλογική κλήση αφύπνισης για να κάνουμε επιλογές σε όλες τις δημόσιες δαπάνες μας», ανακοίνωσε τον περασμένο μήνα ο υπουργός Οικονομικών Μπρούνο Λεμέρ.

Ορισμένες χώρες ήταν πιο επιφυλακτικές. Πέρυσι η Κύπρος κατέγραψε πλεόνασμα. Η Ελλάδα και η Πορτογαλία -κοντά στην εξισορρόπηση των προϋπολογισμών τους- ακολουθούν το μοντέλο της δημοσιονομικής ορθότητας, ακόμη κι αν εξακολουθούν να έχουν κολοσσιαία χρέη. Ωστόσο, η γενική κατεύθυνση είναι σαφής.

Ο Economist προχώρησε στην ανάλυση δεδομένων από 35 πλούσιες χώρες. Ενώ το 2017-19 η διάμεση χώρα στο δείγμα μας είχε δημοσιονομικό πλεόνασμα, πέρυσι είχε δημοσιονομικό έλλειμμα κοντά στο 2,5% του ΑΕΠ (βλ. διάγραμμα 1).

Τα μέτρα για τα «πρωτογενή» ελλείμματα (εξαιρουμένων των τόκων) και τα «διαρθρωτικά» ελλείμματα (αφαιρούνται από τον οικονομικό κύκλο) έχουν επίσης διευρυνθεί απότομα.

Φόροι και κρατικές δαπάνες

Δύο παράγοντες εξηγούν το πρόβλημα. Το πρώτο αφορά τους φόρους. Σε όλο τον πλούσιο κόσμο, οι εισπράξεις είναι εκπληκτικά αδύναμες. Στην Αμερική, τα έσοδα από φόρους εισοδήματος που αφαιρούνται από τις αμοιβές μειώθηκαν ελαφρά πέρυσι. Εν τω μεταξύ, οι «μη παρακρατούμενοι φόροι εισοδήματος», συμπεριλαμβανομένων των κεφαλαιουχικών κερδών, υποχώρησαν κατά ένα τέταρτο. Η φορολογία των κεφαλαιουχικών κερδών της Βρετανίας είναι 11% κάτω από το πρόσφατο υψηλό της. Και η φορολογική εκτίμηση της Ιαπωνίας για αυτό το οικονομικό έτος, η οποία περιλαμβάνει ορισμένες εισφορές στα κέρδη κεφαλαίου, βρίσκεται οδεύει προς 4% χαμηλότερα από το περσινό.

Οι εφοριακοί υποφέρουν λόγω των ταραχών της αγοράς στα τέλη του 2022 και στις αρχές του 2023. Οι εταιρείες τεχνολογίας, που πληρώνουν μεγάλους μισθούς, αφήνουν το προσωπικό να φύγει, περιορίζοντας τη φορολογία εισοδήματος. Καθώς οι τιμές των μετοχών έπεφταν, έγινε πιο δύσκολο για τα νοικοκυριά και τους επενδυτές να πουλήσουν μετοχές με κέρδος, μειώνοντας τη δεξαμενή κεφαλαιακών κερδών. Πέρυσι λίγοι άνθρωποι κέρδισαν χρήματα από την πώληση ακινήτων καθώς οι τιμές των ακινήτων έπεσαν. Τα ανώτερα στελέχη σε εταιρείες ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων, που συχνά λαμβάνουν εισόδημα με τη μορφή επενδυτικών αποδόσεων και όχι συμβατικού μισθού, είχαν μια κακή χρονιά.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι οι κρατικές δαπάνες. Ακολουθώντας την όποια δημοσιονομική πολιτική της πανδημίας της Covid-19, οι κυβερνήσεις έχουν περιορίσει την παροχή οικονομικής βοήθειας, αλλά όχι πλήρως. Στην Αυστραλία, οι ηλικιωμένοι σε οίκους φροντίδας ενδέχεται να εξακολουθούν να λαμβάνουν οικονομική βοήθεια κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας του κορωνοϊού.

Μόλις στα μέσα του 2023 η Γερμανία διέκοψε εντελώς τα προγράμματα προστασίας της εργασίας που εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Οι ΗΠΑ εξακολουθούν να πληρώνουν σημαντικές επιστροφές φόρων σε μικρές επιχειρήσεις που κράτησαν τους ανθρώπους σε λειτουργία κατά τη διάρκεια του lockdown. Στην Ιταλία, ένα σχέδιο που επινοήθηκε το 2020, με σκοπό να ενθαρρύνει τους ιδιοκτήτες ακινήτων να πρασινίσουν τα σπίτια τους, έχει ξεφύγει από τον έλεγχο, με την κυβέρνηση να έχει εκταμιεύσει μέχρι στιγμής στήριξη ύψους 200 δισ. ευρώ (ή 10% του ΑΕΠ). Το όνομα ενός από τα σχήματα, “Superbonus”, θα ήταν διασκεδαστικό αν δεν ήταν τόσο άχρηστο.

Οι πολιτικοί έχουν γίνει επίσης πιο έτοιμοι να παρέμβουν —και να ξοδέψουν χρήματα— για να διορθώσουν τα αντιληπτά λάθη. Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και την εκτίναξη των τιμών της ενέργειας, οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη διέθεσαν περίπου το 4% του ΑΕΠ για να προστατεύσουν τα νοικοκυριά και τις εταιρείες από τις επιπτώσεις. Κάποιες χώρες, όπως η Πολωνία και οι χώρες της Βαλτικής, ξοδεύουν τώρα πολλά για όπλα και στρατό. Ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν θέλει να περικόψει όσο περισσότερα χρέη φοιτητών μπορεί πριν από τις προεδρικές εκλογές στην Αμερική τον Νοέμβριο.

Πόσο καιρό μπορεί να συνεχίσει αυτή η τάση; Με την πρώτη ματιά, φαίνεται ότι θα μπορούσε να συνεχιστεί για λίγο ακόμα. Οι αγορές έχουν κλονιστεί, γεγονός που θα ενισχύσει τις φορολογικές εισπράξεις. Και η βιωσιμότητα του χρέους μιας κυβέρνησης δεν αλλάζει μόνο με το τι συμβαίνει με το έλλειμμα του προϋπολογισμού. Είναι επίσης προϊόν του συνολικού δημόσιου χρέους, της οικονομικής ανάπτυξης, του πληθωρισμού και των επιτοκίων. Από το τέλος της πανδημίας, ο πληθωρισμός ήταν υψηλός και η ανάπτυξη σταθερή. Αν και τα ποσοστά έχουν αυξηθεί, παραμένουν αρκετά χαμηλά σε σχέση με τα ιστορικά πρότυπα.

Αυτές οι συνθήκες φέρνουν τους πολιτικούς σε δημοσιονομική δυσκολία (βλ. διάγραμμα 2). Υπολογίζουμε ότι το 2022-23 η μέση πλούσια χώρα μπόρεσε να παρουσιάσει πρωτογενές έλλειμμα περίπου 2% του ΑΕΠ και παρόλα αυτά να μειώσει τον λόγο δημόσιου χρέους προς ΑΕΠ.

Η ονομαστική αξία του χρέους θα είχε αυξηθεί, αλλά, βοηθούμενο από τον πληθωρισμό, το μέγεθος της οικονομίας θα είχε αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Μερικές χώρες αντιμετώπισαν ένα ακόμη πιο ευνοϊκό περιβάλλον. Ο δείκτης χρέους της Ιταλίας έχει μειωθεί κατά περίπου δέκα ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ από το ανώτατο όριο του 2021, παρά τη χαλαρή δημοσιονομική πολιτική της. Η αναλογία της Γαλλίας έχει επίσης μειωθεί. Η Ελλάδα –συνδυάζοντας ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες με αυστηρή δημοσιονομική πολιτική– έχει δει τον λόγο χρέους της προς το ΑΕΠ να μειώνεται κατά 50 ποσοστιαίες μονάδες.

Η αμερικανική εξαίρεση

Τώρα όμως αυτό αλλάζει. Τα επιτόκια που αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις δεν πέφτουν ακόμη, παρόλο που η οικονομική ανάπτυξη και ο πληθωρισμός μειώνονται. Αυτό ήδη κάνει τη δημοσιονομική αριθμητική πιο αποθαρρυντική. Για παράδειγμα, η πρωταρχική θέση της ιταλικής κυβέρνησης που συνάδει με έναν σταθερό λόγο χρέους μειώθηκε από έλλειμμα 1% του ΑΕΠ πέρυσι σε πλεόνασμα 2% σε αυτό, σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας. Οι ΗΠΑ βρίσκονται σε παρόμοια θέση. Περαιτέρω πτώση του πληθωρισμού, επιβράδυνση της ανάπτυξης ή υψηλότερα επιτόκια θα καθιστούσαν ακόμα πιο δύσκολο για τις κυβερνήσεις να σταθεροποιήσουν το χρέος τους.

Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι συζητήσεις για δημοσιονομική εξυγίανση έγιναν πρόσφατα πιο έντονες. Η ιταλική κυβέρνηση πιστεύει ότι σύντομα θα αποδοκιμαστεί από την ΕΕ για τη στάση της. Στη Βρετανία το αντιπολιτευόμενο Εργατικό Κόμμα, το οποίο ελπίζει να πάρει την εξουσία σύντομα, υπόσχεται δημοσιονομική ορθότητα. Η γαλλική κυβέρνηση κάνει λόγο για περικοπές στις δαπάνες για την υγεία και τα επιδόματα ανεργίας. Στις ΗΠΑ, την κορυφαία οικονομία του κόσμου, η συζήτηση δεν έχει ακόμα γυρίσει σελίδα. Πριν από τις εκλογές, ο Ντόναλντ Τραμπ και ο Τζο Μπάιντεν υπόσχονται φορολογικές περικοπές για εκατομμύρια ψηφοφόρους. Αλλά η δημοσιονομική λογική είναι αμείλικτη. Είτε τους αρέσει είτε όχι, η εποχή των ελεύθερων δαπανών πολιτικών θα πρέπει να φτάσει στο τέλος της