Θεσσαλονίκη: Η πλούσια πόλη που απελευθερώθηκε το 1912

Μετά από μακρές συζητήσεις με τους προξένους των Μ. Δυνάμεων, ο διοικητής του νεοσυσταθέντος Η΄ Σώματος του οθωμανικού στρατού Χασάν Ταχσίν πασάς αποδέχτηκε τους όρους του διαδόχου Κωνσταντίνου για την παράδοση των δυνάμεών του και της πόλης.

Αργά το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, ανήμερα του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, ο Βίκτωρ Δούσμανης και ο Ιωάννης Μεταξάς υπέγραψαν από κοινού με τον Ταχσίν το πρωτόκολλο της παράδοσης.

Η Θεσσαλονίκη, που αλώθηκε to 1430 πριν την Κωνσταντινούπολη, δεν ήταν απλά ένας διακαής πόθος των απανταχού Ελλήνων, αλλά και ένα τεράστιο, για την εποχή, εμπορικό κέντρο στο οποίο συνέρρεαν εμπορεύματα από όλα τα Βαλκάνια, καθώς ήταν σταθμός για εμπορικά καραβάνια, αλλά και τερματικός σταθμός τριών σιδηροδρομικών γραμμών.

Η πόλη ήταν ένα σημαντικό εμπορικό κέντρο υπό την οθωμανική κυριαρχία, παίζοντας βασικό ρόλο στο εμπόριο στα Βαλκάνια. Εκείνη την περίοδο, το μέσο μερίδιο του Βιλαετίου του Σελάνικ (όπως λεγόταν η ευρύτερη επαρχία της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς) στο σύνολο των φορολογικών εισπράξεων της αυτοκρατορίας ήταν περίπου 7,81%, καθιστώντας το έναν από τους τρεις κορυφαίους επαρχιακούς συνεισφέροντες του οθωμανικού κράτους (μαζί με την Κωνσταντινούπολη και το Αϊδίνι), πληροφορεί ο Τούρκος ιστορικός Μουχαρέμ Οζτέλ.

Η συνεισφορά στα κρατικά ταμεία

Ωστόσο, τα λεπτομερή δημοσιονομικά αρχεία για τα οθωμανικά έσοδα σε επίπεδο επαρχίας ή πόλης συχνά λείπουν ή είναι ελλιπή. «Η βασική δυσκολία είναι ότι τα πλήρη αρχεία για τις επαρχίες δεν είναι διαθέσιμα και δεν είναι σαφές εάν όλες οι εισφορές καταγράφηκαν με τυποποιημένο τρόπο εξαρχής», γράφουν ακαδημαϊκοί σε μια άλλη μελέτη

Ορισμένες μελέτες επικεντρώνονται στους μισθούς, τη βιομηχανία, τον πληθυσμό και την επιχειρηματικότητα στη Θεσσαλονίκη κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο, αλλά όχι στο συνολικό εισόδημα που μεταφέρθηκε στο κεντρικό ταμείο. Στους οθωμανικούς επαρχιακούς προϋπολογισμούς και τις πηγές των salname (χρονολόγιο-λεύκωμα επαρχίας) για το Βιλαέτι Σελάνικ (Θεσσαλονίκης) γύρω στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, δύο σημαντικά σημεία παρατηρούνται.

Το salname για το βιλαέτι της Θεσσαλονίκης του 1909 (1325 ισλαμική ημερομηνία)

Οι οθωμανικές πηγές συνήθως καταγράφουν τα έσοδα σε επίπεδο βιλαετίου (επαρχίας) (Βιλαέτι Σελάνικ), όχι σαφώς διαχωρισμένα μόνο για την πόλη της Θεσσαλονίκης.

Τα στοιχεία του επαρχιακού προϋπολογισμού έχουν γνωστά κενά και λογιστικές συμβάσεις (ορισμένα έκτακτα στοιχεία αναφέρονται ξεχωριστά), επομένως διαφορετικές μελέτες μπορεί να δίνουν διαφορετικά συγκεντρωτικά στοιχεία. Μία ιδιαίτερη μελέτη στο Review (Fernand Braudel Center), Vol. 16, No. 4, Port-Cities of the Eastern Mediterranean 1800-1914 (Fall, 1993) για τις πόλεις-λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και ιδιαίτερα στο άρθρο του Βασίλη Βούλγαρη για την Θεσσαλονίκη, είναι πολύ κατατοπιστική για τον πληθυσμό, αλλά και την βιομηχανία-βιοτεχνία.

Η μεγάλη πυρκαγιά, 1917

Βασικοί αριθμοί

Οι οθωμανικές πρακτικές τήρησης λογιστικών βιβλίων και η διαφορά μεταξύ των “tahsilât” (εισπράξεων που πιστώνονται στο δημόσιο ταμείο) και των τοπικών “tahsisat” (κατανομών/πληρωμών στην τοπική διοίκηση) περιπλέκουν την απλή ερμηνεία – ορισμένοι ερευνητές προειδοποιούν ότι οι επαρχιακοί προϋπολογισμοί μπορούν να διογκωθούν τεχνητά από εξαιρετικά στοιχεία και ότι δεν καταγράφονται όλες οι δημοσιονομικές ροές ομοιόμορφα.

Ο τριετής μέσος όρος των φορολογικών εισπράξεων (tahsilât) που πιστώθηκαν στο κεντρικό ταμείο από το Βιλαέτι Θεσσαλονίκης: 217.495.136 γρόσια (kuruş = 1/100 οθωμανικές λίρες), δηλαδή 2.174.951 οθωμανικές λίρες (τριετής μέσος όρος), που αντιστοιχεί σε 320 εκ. σημερινά δολάρια, χρησιμοποιώντας έναν συντηρητικό πολλαπλασιαστή πληθωρισμού τύπου CPI ≈ ×33

Τριετής μέσος όρος πληρωμών/κατανομών που έγιναν στο βιλαέτι (tahsisat): 115.702.088 γρόσια δηλαδή 1.157.021 οθωμανικές λίρες, που αντιστοιχεί σε 170 εκ. σημερινά δολάρια

Λιμάνι και δασμοί

Το λιμάνι, 1917

Αρκετές σύγχρονες μελέτες που βασίζονται άμεσα στο χρονολόγιο Selânik Salname αναφέρουν τις εμπορικές αξίες του λιμανιού της Θεσσαλονίκης για το 1910. Οι εμπορικές αξίες είναι τα σύνολα εμπορικών συναλλαγών εμπορευμάτων (στερλίνες) που αναφέρθηκαν για το λιμάνι της Θεσσαλονίκης το 1910 όπως προκύπτει από επιστημονικές περιλήψεις που παραθέτουν τους πίνακες Salname.

Το Salname αναφέρει τις εμπορικές αξίες χωρίς να δίνει μια ενιαία ενοποιημένη γραμμή «τελωνειακών εσόδων πόλης». Με υποτιθέμενο μέσο πραγματικό τελωνειακό δασμό (ad valorem) στις εισαγωγές 5% (αυτή είναι μια υπόθεση καθώς οι τελωνειακοί δασμοί της ύστερης οθωμανικής περιόδου ποικίλλουν ανά εμπόρευμα και υπήρχαν εξαιρέσεις. Οι πραγματικοί μέσοι όροι για πολλά λιμάνια στις αρχές του 20ού αιώνα συνήθως πέφτουν σε μονοψήφια ψηφία).

Πάντως στα χρόνια αμέσως πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους το λιμάνι της Θεσσαλονίκης φιλοξένησε πλοία με συνολικό εκτόπισμα 2 εκ. τόνους.

Αυτό που δείχνουν τα αρχεία είναι μια βασική εμπορική αξία εισαγωγών στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης το 1910 ανέρχονταν σε 4.641.301 λίρες Αγγλίας. Οπότε τα εκτιμώμενα τελωνειακά έσοδα (1910) 4.641.301 × 5% = 232.065 λίρες, 1910.

Αυτό ισοδυναμούσε τότε σε 1.128.000 δολάρια της ίδιας εποχής (£1  ≈ $4,86 ​​). Χρησιμοποιώντας έναν συντηρητικό πολλαπλασιαστή πληθωρισμού τύπου ΔΤΚ ≈ ×33 τα τότε δολάρια ισοδυναμούν σε 37.200.000 δολάρια του 2025.

Μια ακμάζουσα πόλη

Το 1ο Τάγμα της Εθνικής Αμύνης παρελαύνει προς το Μέτωπο, 1917

Αλλά τα έσοδα της Υψηλής Πύλης δεν μπορούν να αποδώσουν τον πραγματικό πλούτο της Θεσσαλονικής, που ήταν μια ακμάζουσα πόλη – βιομηχανικό και εμπορικό κέντρο. Τουλάχιστον 18 βιομηχανίας μεταξιού έδρευαν στην πόλη, ενώ υπήρχαν πυριτιδοποιία, κεραμοποιίες, μεταλλουργίες ακόμη και ατελιέ υψηλής ραπτικής.

Όσον αφορά την χρηματοοικονομική ζωή, tην εποχή εκείνη στην Θεσσαλονίκη δραστηριοποιούνταν οι Landerbank (αυστριακή) , Comptoir d’Escompte (γαλλική), Deutsche Orient Bank (γερμανική), Beogradska Zagruda (σερβική), η Banque de Salonique των αδελφών Αλλατίνι και οι ελληνικές Τράπεζα Μυτιλήνης και Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως. Επιπλέον 10 ιδιωτικά – οικογενειακά πιστωτικά ιδρύματα εξυπηρετούσαν μικρότερες ανάγκες.

Η άνοδος των επικοινωνιών και της τραπεζικής προλείανε το έδαφος για βιομηχανοποίηση, αλλά αρχές και ντόπιοι επιχειρηματίες δεν θεώρησαν ότι η βαριά βιομηχανία ήταν πρόσφορη λύση και στράφηκαν στην παραγωγή υφασμάτων, παρασκευασμένων τροφίμων, επίπλων και οικοδομικών υλικών.

Για να καλυφθούν οι ανάγκες από την συσσώρευση στρατευμάτων μετά τους πολέμους της Τουρκίας με την Ρωσία και την Σερβία στην δεκαετία του 1870, αλλά και την εσωτερική μετανάστευση δημιούργησαν αλευροποιίες, σαπωνοποιείες, εκκοκιστήριο βάμβακος, ποτοποιίες και το κρατικό μονοπώλιο ίδρυσε εργοστάσιο τσιγάρων. Όλα αυτά τα εργοστάσια πολλαπλασίασαν εκθετικά τις παραγωγές τους σε  λίγα μόλις χρόνια.

Έτσι, όταν ο Γεώργιος Α παρέλασε επικεφαλής του νικηφόρου στρατού βρήκε μια ευημερούσα πολυπολιτισμική, πολυγλωσσική πόλη στην ακμή της. Παρά την τεράστια πυρκαγιά του 1917 και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Θεσσσαλονίκη παρέμεινε ακμαία μέχρι που ο Ψυχρός Πόλεμος έκλεισε τα βόρεια σύνορα.