Πρόσφατες εξελίξεις του κόσμου που έρχεται

Τα τελευταία χρόνια, καμιά παρουσίαση της κοινωνίας μας δεν έχει ξεφύγει από τη «λέξη της κρίσης». Σαν να έχει μετατραπεί η κρίση σε μια νέα κανονικότητα. Μεταναστεύσεις, πανδημίες, δημοκρατία, καπιταλισμός, οικολογία, αστυνομία, φύλο, εθνοφυλετικά ζητήματα, εκκοσμίκευση, κλπ. Τα εργαλεία ανάγνωσης έχουν καταστεί απαρχαιωμένα και γίνεται όλο και πιο δύσκολο να τα δει κανείς καθαρά. Κανένα θέμα δεν γλυτώνει από τη σύγχυση (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Το μάνατζμεντ της κρίσης, εκδόσεις Σταμούλη, 2011, σελ. 207).

Αρχικά, για ποιά κρίση μιλάμε; Επίσης, πρέπει να χρησιμοποιηθεί ενικός ή πληθυντικός; Στη δεύτερη περίπτωση, τα εν λόγω φαινόμενα προέρχονται από κοινή προέλευση ή από διακριτές λογικές; Ακόμη είναι σημαντικό να χρησιμοποιήσουμε την κρίση για να ρίξουμε φως σε αυτό που προσδιορίζει. Όπως αναφέρει και η Αμερικανή ανθρωπολόγος Janet Roitman, «η κρίση είναι ένα τυφλό σημείο που επιτρέπει την παραγωγή γνώσης». Δεν είναι μια συνθήκη που πρέπει να παρατηρηθεί, αλλά μια «παρατήρηση που παράγει νόημα».

Το άρθρο αυτό στηρίζεται σε ένα επιβλητικό βιβλίο 1344 σελίδων, υπό μορφή εγκυκλοπαίδειας, με 63 συνεισφορές ειδικών που, μετά την αξιοσημείωτη εισαγωγή του Didier Fassin, αναλύουν τις πρόσφατες εξελίξεις των κοινωνιών μας μέσα σε πολλούς τομείς όπως, οικονομία, κοινωνιολογία, οικολογία, περιβάλλον και θεσμούς.

Πανόραμα κρίσεων

Οι κρίσεις έχουν αυτή τη μοναδικότητα που εξουδετερώνουν η μια την άλλη στο δημόσιο χώρο. Στην περίπτωση της Γαλλίας, υπήρχε η «κρίση των κίτρινων γιλέκων» και η «υγειονομική κρίση» που είχαν απορροφήσει μεγάλο μέρος των ειδήσεων και προκάλεσαν σχόλια. Αυτές οι κρίσεις καταφέρνουν να εστιάσουν το βλέμμα σε ένα στοιχείο της κατάστασης που γίνεται το επίκεντρό της: η βία που παρουσιάζεται ως καθρέφτης των κίτρινων γιλέκων και της αστυνομίας, στην πρώτη περίπτωση, υγειονομική κάρτα και άρνηση εμβολιασμού στη δεύτερη.

Το καλοκαίρι του 2021, ο συνδυασμός μέσα σε λίγες εβδομάδες από ένα κύμα καύσωνα στη Σιβηρία, δραματικές πλημμύρες στη Γερμανία, το Βέλγιο, την Ινδία και την Κίνα, τις πυρκαγιές άνευ προηγουμένου σε ΗΠΑ, Καναδά, Ελλάδα και Αλγερία, η ανακοίνωση ότι ο Ιούλιος ήταν ο πιο καυτός μήνας στην ιστορία της μετεωρολογίας και η δημοσίευση τον Αύγουστο της ανησυχητικής έκθεσης IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change), η διακυβερνητική διάσκεψη της ομάδας εμπειρογνωμόνων για την εξέλιξη του κλίματος έκανε μόνο μια σύντομη εμφάνιση στα μέσα ενημέρωσης και προκάλεσε μόνο ασαφείς πολιτικές δηλώσεις πριν δώσει τη θέση της σε άλλα πιο ελκυστικά θέματα. Μια τέτοια κατάσταση δείχνει σαν να μην είναι η περιβαλλοντική κρίση, για την κοινωνία που έρχεται, η μεγαλύτερη πρόκληση, αυτή που οδηγεί σε αύξηση των φυσικών καταστροφών, εξαφανίζει μέρος της βιοποικιλότητας, δημιουργεί επικίνδυνη άνοδο της στάθμης της θάλασσας, προκαλεί σημαντικές μετατοπίσεις κλιματικών προσφύγων, διευρύνει τις ανισότητες μεταξύ περιοχών του κόσμου και τελικά απειλεί διάφορες μορφές ζωής στον πλανήτη. Φυσικά αυτή η πρόκληση είναι παγκόσμια και όχι εθνική.

Κρίση και κανονικότητα

Κρίση των κίτρινων γιλέκων και υγειονομική κρίση, μεταναστευτική κρίση, κρίση μειοψηφίας και δημοκρατική κρίση, κρίση φύλου και ιδεολογική κρίση, κρίση του νεοφιλελευθερισμού και κρίση του καπιταλισμού. Αυτός ο ήδη μακρύς κατάλογος κρίσιμων καταστάσεων που αναγγέλλει την «ερχόμενη κοινωνία» προφανώς δεν είναι πλήρης σε ένα πλαίσιο όπου οποιαδήποτε επιπλοκή μιας κατάστασης πραγμάτων, είτε στη διπλωματία, στη χρηματοοικονομική ή στον αθλητισμό, τείνει να χαρακτηριστεί ως «κρίση». Ο ευτελισμός της λέξης και αυτού που υποτίθεται ότι περιγράφει είναι εξάλλου παράδοξη. Στο βαθμό που η κρίση είναι μια ρήξη στην κανονική τάξη πραγμάτων, τί μπορεί να σημαίνει ομαλοποίηση της λέξης της κρίσης; Είναι η κρίση μια νέα κανονικότητα; Αλλά πέρα από αυτό το παράδοξο, η ιστορία και η κοινωνιολογία απαιτούν περίσκεψη. Η λέξη της κρίσης δεν σημαδεύει ολόκληρη την πορεία του 20ου αιώνα;

Μιλώντας για μια κρίσιμη στιγμή αποφεύγεται η παγίδα της καταγραφής των κρίσεων, ιδιαίτερα από τη στιγμή που παρατηρήθηκε ότι η κρίση υγείας, ήταν επίσης μια κρίση διακυβέρνησης, και η μεταναστευτική κρίση έκρυβε μια κρίση ασύλου, και η δημοκρατική κρίση κάλυψε πολύ διαφορετικά φαινόμενα και ότι η ιδεολογική κρίση ήταν μια εφεύρεση με πολεμική κλίση. Μιλώντας επομένως για μια κρίσιμη στιγμή, είναι να τοποθετείς τον εαυτό σου σε σύντομο χρονικό διάστημα όπου πρέπει να γίνει μια διάγνωση για μια ανησυχητική κατάσταση, όπου μια γνώμη πρέπει να εκδηλωθεί μπροστά σε μια απειλητική εναλλακτική, όπου μια απόφαση πρέπει να ληφθεί τη στιγμή του κινδύνου. Η ανησυχητική αποδυνάμωση της δημοκρατίας, που θεωρείται όχι ως αφηρημένο παράδειγμα, αλλά ως εμπειρικό γεγονός, αποτελεί μια απειλή που τα διδάγματα του παρελθόντος μας καλούν να λάβουμε σοβαρά υπόψη. Η κλιματική υπερθέρμανση και οι αναγκαστικές εξορίες απαιτούν επείγουσες και υπεύθυνες αντιδράσεις που δεν μπορούν πλέον να αναβληθούν χωρίς κίνδυνο. Η αντιμετώπιση των εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων και οι μελέτες των ανθρώπινων επιστημών που έχουν αφιερωθεί σε αυτές είναι μείζον ζήτημα για την κοινότητα των πολιτών και την αναγνώριση της διαφορετικότητάς τους. Όσο για το νεοφιλελευθερισμό και τον καπιταλισμό, τίποτα δεν είναι σίγουρο τι θα απομείνει από τη δοκιμασία της πανδημίας που περνούν.

Συμπερασματικά, το στοίχημα καθενός από τα πολλά κεφάλαια του βιβλίου αυτού είναι ο κριτικός προβληματισμός. Όποιο και αν είναι το θέμα που εξετάζεται, οι συγγραφείς το υποβάλλουν σε μια κριτική εξέταση που θα επιτρέψει να αναπτύξουν τις διαφορετικές διαστάσεις, να αμφισβητήσουν τα κοινά, να θεωρήσουν απροσδόκητες δυνατότητες. Ειδικοί στην ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία, την ιστορία, την οικονομία, τη δημογραφία, την επιδημιολογία, τη φιλοσοφία, τις πολιτικές επιστήμες και τις λογοτεχνικές μελέτες έχουν κινητοποιηθεί για αυτό το έργο και όπως φαίνεται, τα 63 κεφάλαια καλύπτουν πολύ ευρύτερους τομείς από αυτούς που αναφέρθηκαν, εμπλουτίζοντας έτσι την καλύτερη κατανόηση της κοινωνίας που έρχεται.

*Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France