Δημιουργικά γηρατειά – Τι μπορεί να μάθει ο κόσμος από την Ιαπωνία

Δύο αφηγήματα αναφέρονται συχνά για την Ιαπωνία. Το πρώτο μιλά για ένα κράτος σε παρακμή, με πληθυσμό που συρρικνώνεται, γερνάει και χάνει διαρκώς τη ζωτικότητά του. Το δεύτερο μιλά για μια δελεαστική, υπερ-λειτουργική και κάπως εκκεντρική κοινωνία – ένα ωραίο μέρος για να φάτε σούσι ή για να εξερευνήσετε περίεργες υποκουλτούρες, που όμως μικρή σημασία έχουν για τον έξω κόσμο. Και τα δύο αφηγήματα οδηγούν πολλούς στην απόρριψη του ιαπωνικού μοντέλου. Αυτό όμως είναι λάθος.

Η Ιαπωνία δεν αποτελεί κάτι ακραίο. Στην πραγματικότητα είναι ένας προάγγελος όσων θα έρθουν. Πολλές από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει έχουν εμφανιστεί ήδη σε άλλες χώρες ή σύντομα θα εμφανιστούν. Μεταξύ αυτών η ταχεία γήρανση του πληθυσμού, η χρόνια οικονομική στασιμότητα, ο κίνδυνος φυσικών καταστροφών και η απειλή της παγίδευσης μεταξύ Κίνας και Αμερικής. Το γεγονός ότι ορισμένα από αυτά τα προβλήματα έπληξαν νωρίς την Ιαπωνία καθιστά τη χώρα αυτή ένα χρήσιμο εργαστήριο για την παρατήρηση των επιπτώσεών τους και τη μελέτη και επεξεργασία τρόπων αντίδρασης.

Ένα μάθημα που δίνει η Ιαπωνία είναι ότι οι κοινωνίες πρέπει να μάθουν να ζουν με τον κίνδυνο. Καθώς η κλιματική αλλαγή πολλαπλασιάζει τους φυσικούς κινδύνους, οι χώρες πρέπει να είναι προετοιμασμένες να ανακάμψουν από τους κραδασμούς που προκαλούν οι θεομηνίες. Η οδυνηρή εμπειρία οδήγησε την Ιαπωνία να επενδύσει στην ανθεκτικότητα. Οι γέφυρες και τα κτίρια ενισχύονται για να καταστούν αντισεισμικά. Μετά από έναν μεγάλο σεισμό που έπληξε το Κόμπε το 1995 αφήνοντας πολλούς χωρίς νερό, η πόλη κατασκεύασε ένα υπόγειο σύστημα αποθήκευσης προμηθειών που επιτρέπει στους κατοίκους να ζήσουν άνετα επί 12 ημέρες.

Πολλοί Ιάπωνες κατανοούν ότι η αντιμετώπιση καταστροφών είναι πρόβλημα όλων, όχι μόνο του κράτους. Αυτό βοήθησε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, καθώς η χρήση μάσκας ήταν σχεδόν καθολική. Μεταξύ των χωρών του G7, η Ιαπωνία έχει το χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας από Covid-19 και το υψηλότερο ποσοστό πλήρως εμβολιασμένων πολιτών.

Ένα άλλο μάθημα είναι ότι το δημογραφικό. Διότι οι περισσότερες κοινωνίες θα γεράσουν και θα συρρικνωθούν, όπως η Ιαπωνία. Μέχρι το 2050, ένας στους έξι ανθρώπους στον πλανήτη θα είναι άνω των 65 ετών, ενώ το 2019 μόνο ένας στους ένδεκα ξεπερνούσε την ηλικία αυτή. Ο πληθυσμός 55 χωρών – συμπεριλαμβανομένης και της Κίνας – αναμένεται να έχει συρρικνωθεί έως το 2050. Όσο για την Ινδία, πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι ο πληθυσμός της θα συρρικνωθεί ταχύτερα από το αναμενόμενο.

Όπως συμβαίνει με την κλιματική αλλαγή, έτσι και η δημογραφική αλλαγή είναι τεράστια σε διαστάσεις, ενώ επέρχεται σταδιακά και ανεπαίσθητα – μέχρι που ξαφνικά γίνεται ορατή από όλους. Και όπως η κλιματική αλλαγή, η αντιμετώπιση της δημογραφικής θα απαιτήσει μετασχηματισμούς των δημόσιων θεσμών και αναπροσαρμογές της ατομικής συμπεριφοράς των ανθρώπων. Είναι απαραίτητο οι πολίτες να παραμείνουν επαγγελματικά ενεργοί για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Η ιαπωνική κυβέρνηση παροτρύνει τις επιχειρήσεις να διατηρήσουν το προσωπικό τους μέχρι την ηλικία των 70 ετών. Και πολλοί είναι αυτοί που εν τέλει παραμένουν στη δουλειά: το ποσοστό των εργαζομένων ηλικίας από 70 έως 74 ετών αυξήθηκε την τελευταία δεκαετία από το 23% στο 33%.

Η δημογραφική αλλαγή φέρνει επίσης μεγάλες οικονομικές προκλήσεις. Η Ιαπωνία οφείλει την υποτονική της ανάπτυξη σε μεγάλο βαθμό στην αριθμητική συρρίκνωση του πληθυσμού της. Ωστόσο αν κοιτάξετε την ευημερία των Ιαπώνων η εικόνα είναι πολύ πιο ρόδινη. Τη δεκαετία από το 2010 έως το 2019, η Ιαπωνία απολάμβανε τον τρίτο υψηλότερο μέσο ρυθμό αύξησης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στο G7, πίσω μόνο από τη Γερμανία και τις ΗΠΑ.

Η Ιαπωνία είναι ένας σημαντικός πιστωτής και η τρίτη μεγαλύτερη οικονομία σε ΑΕΠ. Το προσδόκιμο ζωής των Ιαπώνων είναι το υψηλότερο στον κόσμο. Στην Ιαπωνία εδρεύουν η κορυφαία εταιρεία επενδύσεων στις νέες τεχνολογίες, μια πρωτοποριακή εταιρεία 5G και μια σειρά εμπορικών brands διεθνούς εμβέλειας, από την Uniqlo έως τη Nintendo. Η τεχνογνωσία σε ρομπότ και αισθητήρες βοηθούν τις ιαπωνικές επιχειρήσεις να κερδίσουν χρήματα από ένα ευρύ φάσμα νέων βιομηχανικών εμαρμογών. Γεωπολιτικά, η Ιαπωνία διαδραματίζει κεντρικό ρόλο μεταξύ της Κίνας, του μεγαλύτερου εμπορικού της εταίρου, και των ΗΠΑ, του βασικού της αμυντικού εταίρου. Εν ολίγοις, δεν θα πρέπει να βρίσκεται σε «δεύτερη μοίρα» παγκοσμίως.

Μαθήματα όμως προσφέρουν και τα λάθη της Ιαπωνίας. Το να θέτεις προτεραιότητες ενώ ζεις με πολλούς κινδύνους να σε απειλούν δεν είναι εύκολη υπόθεση. Μπροστά σε τόσες απειλές η Ιαπωνία παραμέλησε την κλιματική αλλαγή, τη μεγαλύτερη από όλες τις εν εξελίξει καταστροφές. Το 2020 υποσχέθηκε επιτέλους να φτάσει τις καθαρές μηδενικές εκπομπές άνθρακα έως το 2050. Αλλά οι λεπτομέρειες του προγράμματος είναι νεφελώδεις. Οι πολιτικοί εναποθέτουν τις ελπίδες τους στην επαναλειτουργία των πυρηνικών σταθμών που είχαν παροπλιστεί μετά την καταστροφή της Φουκουσίμα το 2011. Αυτό είναι απίθανο όσο η κοινή γνώμη είναι τρομοκρατημένη από τους κινδύνους της πυρηνικής ενέργειας. Πολλοί γραφειοκράτες εν τω μεταξύ παραμένουν πεισματικά δύσπιστοι απέναντι στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Έτσι η Ιαπωνία συνεχίζει να καίει άνθρακα, το πιο βρώμικο καύσιμο.

Ένας τρόπος για να αντιμετωπίσει μια χώρα τη συρρίκνωση του πληθυσμού της είναι να αξιοποιήσει στο έπακρο τους ανθρώπους που την κατοικούν. Η Ιαπωνία δεν θα αξιοποιήσει ποτέ τις δυνατότητές της, ενόσω τόσοι πολλοί υψηλού μορφωτικού επιπέδου πολίτες της δεν έχουν την ευκαιρία να μεγιστοποιήσουν τις δυνατότητές τους. Οι προαγωγές βάσει αρχαιότητας σε παραδοσιακές εταιρείες, σε συνδυασμό με έναν υπερβολικό σεβασμό στα γκρίζα μαλλιά, φιμώνει τη φωνή των νεοτέρων και καταπνίγει την καινοτομία. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί από τους ταλαντούχους νέους πτυχιούχους προτιμούν να εργάζονται σε νεοφυείς επιχειρήσεις. Η Ιαπωνία έχει κάνει καλή δουλειά στο να βάλει περισσότερες γυναίκες στο εργατικό δυναμικό τα τελευταία χρόνια. Αλλά το γυναικείο φύλο εξακολουθεί να έχει πολύ λίγες πιθανότητες επαγγελματικής αναρρίχησης. Και ένα σύστημα εργασίας δύο ταχυτήτων παγιδεύει νέους και γυναίκες σε επισφαλείς θέσεις μερικής απασχόλησης (κάτι που, μεταξύ άλλων, τους κάνει λιγότερο πρόθυμους να τεκνοποιήσουν).

Οι πολιτικοί τα ανέχονται όλα αυτά εν μέρει επειδή αισθάνονται μικρή πίεση για να κάνουν κάτι άλλο. Το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα έχει παραμείνει στην εξουσία σχεδόν αδιάκοπα από το 1955, χάρη σε μια αξιολύπητα αδύναμη αντιπολίτευση. Τα ανώτερα στελέχη, συνήθως ηλικιωμένοι που προέρχονται από πολιτικές δυναστείες, είναι πιο συντηρητικοί από τους πολίτες που υποτίθεται ότι εκπροσωπούν. Και οι πολίτες με τη σειρά τους, επαναπαυόμενοι στις ανέσεις του σήμερα, δεν έχουν την παρόρμηση να διεκδικήσουν ένα καλύτερο αύριο. Το τελευταίο μάθημα που πρέπει να πάρει ο κόσμος από την Ιαπωνία είναι να αποφύγει τον κίνδυνο του εφησυχασμού.