Η καινοτομία ως παιδί της ελευθερίας

«Πάνω στο γραφείο που κάθομαι τώρα υπάρχουν δύο αντικείμενα με το ίδιο περίπου μέγεθος και σχήμα. Το ένα είναι ένα ασύρματο ποντίκι υπολογιστή, το άλλο ένας χειροπέλεκυς από τη Μέση Εποχή του Λίθου, ηλικίας μισού εκατομμυρίου ετών. Έχουν σχεδιαστεί και τα δύο έτσι ώστε να ταιριάζουν στην ανθρώπινη παλάμη, να ανταποκρίνονται στους περιορισμούς που θέτει η χρήση τους από ανθρώπινα όντα. Ανάμεσά τους όμως υπάρχουν και τεράστιες διαφορές. Το πρώτο αντικείμενο είναι μια σύνθετη κατασκευή από πολλά υλικά, έχει περίπλοκο εσωτερικό σχέδιο και συμπυκνώνει ποικίλους τομείς γνώσης. Το δεύτερο αποτελείται αποκλειστικά από ένα υλικό και αντιπροσωπεύει τη δεξιοτεχνία ενός και μόνο ατόμου. Οι διαφορές τους αποκαλύπτουν την τεράστια απόσταση που χωρίζει την εμπειρία του σύγχρονου ανθρώπου από την εμπειρία των ανθρώπων που ζούσαν πριν από μισό εκατομμύριο χρόνια.»

Με αυτά τα λόγια ξεκινά το εντυπωσιακό βιβλίο του «Ορθολογική Αισιοδοξία» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) ο γνωστός Βρετανός συγγραφέας Ματ Ρίντλεϋ (Matt Riddley), στο οποίο με τρόπο αδρό και απόλυτα τεκμηριωμένο, εξηγεί πώς και γιατί οι άνθρωποι, σε αντίθεση με όλα τα άλλα ζώα, μπορούν και αλλάζουν τη ζωή τους με θυελλώδη τρόπο. Αλλαγές όμως που γίνονται υπό συγκεκριμένες διανοητικές και ψυχολογικές συνθήκες.

Υπογραμμίζει δε, γιατί οι αλλαγές αυτές, με επιταχυνόμενο τρόπο, από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά εξασφάλισαν στον άνθρωπο ασύλληπτα επίπεδα ευημερίας, μακροβιότητας και συσσώρευσης πλούτου.

Στο πλαίσιο αυτό ο συγγραφέας, που για μια περίοδο υπήρξε και ο επιστημονικός αρθρογράφος του «Economist», σ’ ένα νέο βιβλίο του με τίτλο «How Innovation Works» υπογραμμίζει ότι ο ορθολογισμός επέτρεψε στον άνθρωπο να βρει βιώσιμες λύσεις και απαντήσεις σε θέματα της επιβίωσής του, παράλληλα δε, με τη συσσώρευση και κεφαλαιοποίηση γνώσεων να καταστήσει την καινοτομία κορυφαία πηγή ευημερίας.

Στον ενεργειακό τομέα για παράδειγμα, η ατμομηχανή, ο λαμπτήρας πυρακτώσεως και το τεχνητό φως, ο στρόβιλος, η πυρηνική σύντηξη του υδρογόνου, η επανάσταση του σχιστόλιθου στην Αμερική, είναι καινοτομίες που απελευθέρωσαν τον άνθρωπο από αμέτρητες δουλείες δίνοντάς του την δυνατότητα να κάνει περισσότερα με λιγότερα. Ταυτοχρόνως όμως ανέτρεψαν και τρόπους κατανάλωσης, οργάνωσης και αντίληψης για τη ζωή και τη βελτίωσή της.

Κλασσική από την άποψη αυτή η περίπτωση των λαμπτήρων LED, οι οποίοι χρησιμοποιούν μόνο το 10% της ενέργειας για την ίδια ποσότητα φωτός με τους προηγούμενους λαμπτήρες. Η αποτελεσματική παροχή ενέργειας έτσι αυξάνεται αναλογικά, με την καινοτομία, να είναι η λύση στο πρόβλημα της «σπανιότητας».

Από οικονομικής επίσης πλευράς, η καινοτομία έχει απεριόριστες δυνατότητες παραγωγής αποδόσεων, προτιμά την δημοκρατική και κατακερματισμένη διακυβέρνηση, απελευθερώνει χρόνο, βοηθά την διάχυση και κυκλοφορία της γνώσης από τη βάση προς τα πάνω και μέσα από αλληλεξαρτήσεις που δημιουργεί, εμποδίζει τη διαιώνιση της ακινησίας σε μεγάλους οργανισμούς και γραφειοκρατικά συμπλέγματα. Ως εκ της φύσεως της η καινοτομία είναι προοδευτική, γεγονός που αποτυπώνεται στην επιμήκυνση της ζωής του ανθρώπου.

Αυτή η διάσταση των καινοτομιών είναι και ο βασικός λόγος που οι γραφειοκρατίες και οι μεγάλοι οργανισμοί τις απεχθάνονται , όταν ιδιαίτερα προωθούν ανακατανομή της εξουσίας, μακρυά από τον έλεγχο τους. Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί ότι σημαντικές καινοτομίες στη ζωή του ανθρώπου έγιναν κοινωνικό αγαθό τόσο από μεγάλα ιδιωτικά ερευνητικά κέντρα ή κρατικές οντότητες, όσο και με τη βοήθεια ισχυρής κρατικής χρηματοδότησης. Αυτό σημαίνει λοιπόν ότι στις αναπτυγμένες φιλελεύθερες κοινωνίες η καινοτομία ναι μεν προϋποθέτει υψηλό δείκτη ελευθερίας, θεσμικής και πνευματικής, εξαρτάται όμως αρκετές φορές και από την κρατική οντότητα, ιδιαίτερα σε περιόδους πολεμικών συγκρούσεων.

Πολλές καινοτομίες έτσι μπήκαν στη ζωή των ανθρώπων μετά από πολέμους και με όρους που ευνοούν φαινόμενα συγκεντρωτισμού και κορπορατισμού. Το περίφημο «βιομηχανικό κατεστημένο» που ο Τζων Κέννεθ Γκαλμπραιίθ είχε περιγράψει για την Αμερική επιβεβαιώνει του λόγου το ασφαλές, χωρίς να αναιρεί όμως και το γεγονός ότι η άλλη όψη του νομίσματος, είναι η άποψη Ρίντλεϊ: η καινοτομία είναι κόρη της ελευθερίας