Κοινωνίες του Ρίσκου

Από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οι κοινωνίες μας γνώρισαν ασφάλεια και επαγρύπνηση τις οποίες δεν είχαν επιτύχει ποτέ πριν, αλλά απέχουν πολύ από το να είναι απρόσβλητες από περιβαλλοντικές ζημιές, βιομηχανικές καταστροφές που επηρεάζουν ιδιαίτερα τους πυρηνικούς σταθμούς, επιφέροντας ένα αργό και απρόβλεπτο θάνατο, τρομοκρατικές επιθέσεις ή φυσικές καταστροφές τις οποίες οι ανθρώπινοι οικισμοί κάνουν απείρως πιο επίφοβες (βλ. τον πρόσφατο σεισμό σε Τουρκία – Συρία). Αυτή είναι επιπλέον και η θέση του Ulrich Beck (15/05/1944-01/01/2015) ότι «ζούμε σε ένα πιο επικίνδυνο κόσμο από πριν, αλλά το ζήτημα του ρίσκου βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο των κοινωνιών μας και της ατομικής μας ύπαρξης». Οι κίνδυνοι δεν είναι πια οι ίδιοι, η τοξικότητά τους έχει μετατοπιστεί. Οι λιγότερο επισφαλείς συνθήκες διαβίωσης, το αυξανόμενο προσδόκιμο ζωής, δεν αρκούν για να εκτονώσουν το αίσθημα ευπάθειας.

Νέα δομή και φύση

Το άρθρο αυτό στηρίζεται κατά ένα μεγάλο μέρος στο βιβλίο του David Le Breton (βλ. Το προηγούμενο άρθρο μας: Κ. Ζοπουνίδης, κοινωνιολογία του κινδύνου, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 09.02.2023).

Τα άτομα ζουν σε ένα σύμπαν με νόημα και όχι σε ένα κόσμο που κυριαρχείται από στατιστικά δεδομένα. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους κινδύνους που υπήρχαν στο παρελθόν, αυτοί που αφορούν τις κοινωνίες μας σήμερα, επεκτείνονται σε όλο τον πλανήτη και τις συνθήκες διαβίωσης των μελλοντικών γενεών, και αυτό, με πλήρη γνώση των γεγονότων. Οι κίνδυνοι έχουν αλλάξει δομή και φύση. Δεν έχουν εξαφανιστεί. Σήμερα δεν φοβόμαστε πλέον το τέλος του κόσμου λόγω της οργής του Θεού, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι οι κοινωνίες μας δεν έχουν εκτεθεί ποτέ τόσο πολύ στην πιθανότητα απειλών που ενδέχεται να τις καταστρέψουν ή να τις βλάψουν.

Για παράδειγμα, τί φοβούνται σήμερα οι Αμερικάνοι; Λίγα πράγματα αναμφίβολα, εκτός από το φαγητό που τρώνε, το νερό που πίνουν, τον αέρα που αναπνέουν, τη γη όπου ζουν ή την ενέργεια που χρησιμοποιούν. Παλαιότερα πηγή ασφάλειας, η επιστήμη και η τεχνολογία αποτελούν σήμερα αντικείμενο αμφισβήτησης.

Η απελευθέρωση των εμπορικών ανταλλαγών συμβαδίζει με μια αυξανόμενη αίσθηση ευπάθειας. Το 2015, η HCR, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες μέτρησε 65,3 εκατομμύρια πρόσφυγες. Ο φόβος των άλλων προκαλεί τον πολλαπλασιασμό πραγματικών ή συμβολικών τειχών για να προστατευτεί κανείς και να μείνει ασφαλής σπίτι του. Η ασφάλεια γίνεται μείζον αίτημα των πληθυσμών. Τα τελευταία τριάντα χρόνια, ο λόγος γύρω από τον κίνδυνο που τώρα γίνεται αντιληπτός ως συνώνυμο του φόβου, έχει εισβάλει στουςτομείς της ιατρικής, της πολιτικής, του δικαίου, της οικονομίας, της επιστημονικής έρευνας, των κοινωνικών επιστημών, της οικολογίας, της κλιματολογίας, της φιλοσοφίας, κλπ. Το ζήτημα του ρίσκου σε διαφορετικές μορφές είναι ένα από τα κύρια μελήματα των σύγχρονων κοινωνιών μας.

Όποια και αν είναι η κλίμακα των κινδύνων, η μοίρα του πλανήτη βρίσκεται όλο και περισσότερο στα χέρια των ανθρώπων. Ο ετήσιος ρυθμός εξαφάνισης διαφόρων ειδών είναι σήμερα χίλιες φορές ταχύτερος από ότι πριν από τη βιομηχανική εποχή. Πριν από το 2050, το 30% από αυτά θα έχουν εξαφανιστεί. Η υπερθέρμανση του πλανήτη προκαλεί την απώλεια του 40% του θαλάσσιου πάγου και τεράστια παγόβουνα διασπώνται. Με αυτόν το ρυθμό, η Αρκτική θα γίνει ένας ελεύθερος ωκεανός στο τέλος του αιώνα. Η άνοδος της στάθμης των υδάτων απειλή άμεσα την Ολλανδία, το Μπαγκλαντές, την Ανατολική ακτή των ΗΠΑ, τα δέλτα του Νείλου και του Μεκόνγκ, τα νησιά του Ειρηνικού, τις βρετανικές, ινδικές και ιαπωνικές παράκτιες πόλεις, κ.λπ. Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος εξαπλώνεται. Δορυφόροι ανακάλυψαν πάνω από τον Ινδικό Ωκεανό ένα νέφος ρύπανσης διπλάσιο από το μέγεθος της Γαλλίας, που παράγεται από ατμοσφαιρικές εκπομπές της Ινδίας και της Κίνας, Η παγκοσμιοποίηση, με το σχέδιο της για την απορρύθμιση και την εγκαθίδρυση μιας πλανητικής αγοράς, επιταχύνει τις επιπτώσεις της οικολογικής υποβάθμισης, ειδικά αφού οι αγορές κυριαρχούνται πλέον από πολυεθνικές των οποίων η ισχύ είναι σαφώς ανώτερη από αυτή των περισσότερων κρατών του πλανήτη. Η έλλειψη διαφάνειάς τους και η απεγνωσμένη τους αναζήτηση κέρδους χωρίς να ανησυχούν για τις κοινωνικές, οικονομικές ή οικολογικές συνέπειες, καθιστούν δύσκολο τον έλεγχό τους.

Συμπερασματικά, οι κοινωνίες μας έχουν εισέλθει στο ασύλληπτο και την αβεβαιότητα. Πολλά άλλα ζητήματα είναι επί του παρόντος υπό συζήτηση: η μηχανική της ζωής, συμπεριλαμβανομένων των γενετικών παρεμβάσεων, των κινδύνων της πληροφορικής, των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων, της νανοτεχνολογίας, κ.λπ. Ο οικονομικός κίνδυνος ενθαρρύνει την έρευνα να συνεχιστεί εν αγνοία των κινδύνων. Το να μην είσαι στον αγώνα δρόμου για τις επιστημονικές προόδους και τις τεχνολογικές εφαρμογές τους, είναι μια πολιτική, οικονομική, ακόμη και στρατιωτική απειλή.

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός

Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών

Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων

Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ

Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece