Ο Πούτιν, ο Πούσκιν και η παρακμή της ρωσικής αυτοκρατορίας

Τον περασμένο μήνα, στεκόμουν στη γωνία της οδού Πούσκιν στο Κίεβο. Μετά την ευρείας κλίμακας εισβολή του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία το 2022, μετονομάστηκε σε οδό Γιεβγιέν Τσικαλνκο, από μια σημαντική προσωπικότητα του ουκρανικού κινήματος ανεξαρτησίας των αρχών του 20ου αιώνα. Για τους λάτρεις της λογοτεχνίας και της όπερας, η ακύρωση του Αλεξάντερ Πούσκιν, ποιητή και συγγραφέα του Ευγένιου Ονέγκιν, μπορεί να φαίνεται λίγο υπερβολική. Πούτιν, ναι, αλλά γιατί Πούσκιν;

Για τους Ουκρανούς, ωστόσο, που εμπλέκονται σε έναν υπαρξιακό αγώνα για την ανεξαρτησία τους ενάντια στον πόλεμο επανεποικισμού της Ρωσίας, ο Πούσκιν είναι σύμβολο του ρωσικού ιμπεριαλισμού που έχει αρνηθεί εδώ και καιρό το δικαίωμα της Ουκρανίας σε ξεχωριστή εθνική ύπαρξη. Ο Πούσκιν ήταν μεγάλος ποιητής, αλλά και ποιητής του ρωσικού ιμπεριαλισμού, όπως ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ ήταν μεγάλος ποιητής, αλλά ποιητής του βρετανικού ιμπεριαλισμού.

Η Πολτάβα του Πούσκιν απεικονίζει τον Ουκρανό Κοζάκο χετμάν Ιβάν Μαζέπα ως άστατο προδότη του ηρωικού Ρώσου τσάρου Πέτρου του Μεγάλου, ο οποίος ωστόσο θριάμβευσε επί των Σουηδών στη Μάχη της Πολτάβα το 1709 — και 12 χρόνια αργότερα ίδρυσε επίσημα τη ρωσική αυτοκρατορία.

Καθώς οι ρωσικές δυνάμεις βομβάρδιζαν την Ουκρανία πέρυσι, ένα βίντεο που διανεμήθηκε επίσημα έδειξε τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ να απαγγέλλει στίχους από το «Στους συκοφάντες της Ρωσίας» του Πούσκιν, ένα ποίημα που εξοργίζει τους δυτικούς υποστηρικτές των Σλάβων που επαναστατούν κατά της Ρωσίας. Οι αναφορές με φωτογραφίες στον πρρόδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν και στη σύνοδο κορυφής της G7 έκαναν το μήνυμα ξεκάθαρο. Όταν οι ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν την Χερσώνα, οι διαφημιστικές πινακίδες με τον Πούσκιν αναπτύχθηκαν σε μια προπαγανδιστική εκστρατεία που διακήρυξε ότι η Ρωσία ήταν «εδώ για πάντα».

Οι απόπειρες μεταρρυθμίσεων του Γκορμπατσόφ κορυφώθηκαν στην πιο θεαματική ειρηνική κατάρρευση οποιασδήποτε αυτοκρατορίας στην ιστορία

Δεν είναι παράξενο που ορισμένοι Ουκρανοί αναφέρονται τώρα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε «Πουσκινιστές» που εξαπολύουν πυραυλικές επιθέσεις στις πόλεις τους. Για παράδειγμα: «Οι Πουσκινιστές δεν μας επέτρεψαν να κοιμηθούμε σωστά — έκανε πολύ θόρυβο στο Κίεβο». (Μετά από μερικές νυχτερινές ώρες σε ένα καταφύγιο αεροπορικής επιδρομής, δεν ένιωθα και τόσο φιλικά διακείμενος απέναντι στους Πουσκινιστές.)

Πίσω από αυτή την ουκρανική απόρριψη του Πούσκιν κρύβεται μια πολύ μεγαλύτερη ιστορία. Εκ των υστέρων, μπορούμε να δούμε ότι η παρακμή της ρωσικής αυτοκρατορίας υπήρξε ένας από τους μεγάλους μοχλούς της ευρωπαϊκής ιστορίας τα τελευταία 40 χρόνια. Και με προνοητικότητα, θα πρέπει να περιμένουμε ότι θα παραμείνει μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της Ευρώπης για τουλάχιστον τα επόμενα 20 χρόνια, αν όχι άλλα 40.

Μετά τη Ρωσική Επανάσταση του 1917, η Ρωσική Αυτοκρατορία συνέχισε με μια μάλλον περίεργη μορφή υπό την Σοβιετική Ένωση. Όταν ιδρύθηκε η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών το 1922, ο Λένιν είχε αποφασίσει ότι θα έπρεπε να είναι ένα κράτος πλασματικής ισότητας μεταξύ των δημοκρατιών που το συνιστούσαν. (Ο Στάλιν, όπως και ο Πούτιν εκατό χρόνια αργότερα, ήθελε η Ουκρανία να είναι μέρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας.) Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, αυτή η νέα εκδοχή της αυτοκρατορίας κυριάρχησε στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης μέχρι ένα Σιδηρούν Παραπέτασμα που διέσχιζε τη μέση της Γερμανίας. Από τη Βαρσοβία μέχρι την Ουάσιγκτον, οι άνθρωποι την έβλεπαν τόσο ως σοβιετική όσο και ως ρωσική αυτοκρατορία.

Στη δεκαετία του 1970, αυτή η αυτοκρατορική υπερδύναμη φαινόταν ακόμα να είναι ένας τρομερός αντίπαλος των ΗΠΑ, ακόμη και σε μέρη της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής – αλλά μέχρι τη δεκαετία του 1980 ήταν ήδη σε ορατή παρακμή. Οι απόπειρες μεταρρυθμίσεων του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ κορυφώθηκαν, μεταξύ 1989 και 1991, στην πιο θεαματική ειρηνική κατάρρευση οποιασδήποτε αυτοκρατορίας στην ιστορία. Αυτή η κατάρρευση διέλυσε όχι μόνο τον σοβιετικό/ρωσικό έλεγχο της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, αλλά και τους πολύ παλαιότερους αυτοκρατορικούς δεσμούς μεταξύ Ρωσίας, Ουκρανίας και Λευκορωσίας. Ασυνήθιστα, και ακριβώς λόγω της περίπλοκης σχέσης μεταξύ Σοβιετικών και Ρώσων, ήταν ο ηγέτης του πυρήνα του αυτοκρατορικού έθνους, ο Μπόρις Γέλτσιν της Ρωσίας, που έδωσε την τελική ώθηση.

Ανόητα, πολλοί στη Δύση υπέθεσαν ότι αυτό ήταν το τέλος της ιστορίας, αλλά οι παρακμάζουσες αυτοκρατορίες δεν τα παρατάνε χωρίς αγώνα. Τα πρώτα σημάδια μιας ανάκαμψης ήταν ήδη το 1992 ότανν ο ρωσικός σταρτός προχώρησε σε κατοχή αυτού που εξακολουθεί να είναι αποσχισμένο έδαφος της Υπερδνειστερίας, στο ανατολικό άκρο του πρόσφατα κυρίαρχου κράτους της Μολδαβίας, καθώς και στη συνέχεια σε δύο βάναυσους πολέμους για την υποταγή της Τσετσενίας στο εσωτερικό της ρωσικής ομοσπονδίας.

Ο Λαβρόφ φέρεται να είπε ότι ο Πούτιν έχει μόνο τρεις συμβούλους: «Ο Ιβάν ο Τρομερός. Ο Μέγας Πέτρος. Και η Μεγάλη Αικατερίνη»

Στη συνέχεια, η αυτοκρατορία αντέδρασε αποφασιστικά, πέρα από τα διεθνή σύνορα, με την κατάληψη δύο μεγάλων περιοχών της Γεωργίας το 2008, την προσάρτηση της Κριμαίας και την έναρξη του πολέμου στην ανατολική Ουκρανία το 2014 και την πλήρη εισβολή στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Στις ομιλίες και τα δοκίμιά του, ο Ρώσος ηγέτης καθιστά απολύτως σαφές ότι το κύριο σημείο αναφοράς του είναι η ρωσική αυτοκρατορία. Έκπληκτος από την απόφαση του αφεντικού του τον περασμένο Φεβρουάριο, ο υπουργός Εξωτερικών Λαβρόφ φέρεται να μουρμούρισε σε έναν φιλικό του ολιγάρχη ότι ο Πούτιν έχει μόνο τρεις συμβούλους: «Ιβάν ο Τρομερός. Ο Μέγας Πέτρος. Και η Μεγάλη Αικατερίνη».

Αυτή η ιστορία δεν θα τελειώσει ακόμα κι αν η Ουκρανία ανακτήσει κάθε τετραγωνικό μέτρο της κυρίαρχης επικράτειάς της, συμπεριλαμβανομένης της Κριμαίας. Θα υπάρχει ακόμη η Λευκορωσία, μια χώρα με περισσότερους από 9 εκατομμύρια κατοίκους που στις αρχές αυτής της δεκαετίας έγινε μάρτυρας μιας από τις πιο διαρκείς προσπάθειες πολιτικής αντίστασης στη σύγχρονη ιστορία, ενάντια στην ολοένα και πιο αυταρχική διακυβέρνηση του προέδρου Αλεξάντερ Λουκασένκο. Υπάρχουν τα ανεξάρτητα μετασοβιετικά κράτη της Μολδαβίας, της Γεωργίας, της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, καθώς και εκείνα της Κεντρικής Ασίας. Μέσα στη Ρωσική Ομοσπονδία, υπάρχουν δημοκρατίες όπως η Τσετσενία, το Νταγκεστάν και το Ταταρστάν. Αυτή τη στιγμή, ο ηγέτης της Τσετσενίας Ραμζάν Καντίροφ είναι ένας από τους πιο πιστούς κολαούζους του Πούτιν, αλλά εάν η Ρωσία μπει σε μια «εποχή προβλημάτων», ο Καντίροφ μπορεί να αρχίσει να κάνει άλλους υπολογισμούς.

Εμείς στη Δύση δεν πρέπει να κοροϊδεύουμε ότι μπορούμε να «διαχειριστούμε» την παρακμή αυτής της αυτοκρατορίας με πυρηνικά όπλα, όπως και οι ευρωπαϊκές δυνάμεις θα μπορούσαν να «διαχειριστούν» την παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι δυτικές δημοκρατίες έχουν μια χρόνια τάση να υπερεκτιμούν την ικανότητά τους να επηρεάζουν την εσωτερική πολιτική των αυταρχικών καθεστώτων. Οι δυνατότητες άμεσης επιρροής μας είναι ιδιαίτερα ελάχιστες στη σημερινή Ρωσία, μια προσωποκρατική δικτατορία σε προχωρημένη κατάσταση παράνοιας και καταστολής. Μετά τον Πούτιν, και ίσως τους άμεσους διαδόχους του, θα πρέπει να έρθει μια στιγμή που θα έχουμε περισσότερες δυνατότητες εποικοδομητικής δέσμευσης και θα πρέπει να προετοιμαστούμε για αυτό. Αλλά θα περάσει πολύς καιρός μέχρι να αποδεχθεί τελικά η Ρωσία ότι έχασε μια αυτοκρατορία και αρχίσει να βρίσκει έναν ρόλο.

Αυτό που μπορούμε και πρέπει να κάνουμε στο μεταξύ είναι να διασφαλίσουμε ότι εκείνες οι χώρες που αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον έξω από μια παρακμάζουσα ρωσική αυτοκρατορία θα είναι σε θέση να το κάνουν με ειρήνη, ασφάλεια και ελευθερία. Η γεωπολιτική, όπως και η φύση, απεχθάνεται το κενό. Μακροπρόθεσμα, η ένταξη της Ουκρανίας και των μικρότερων γειτόνων της τόσο στην ΕΕ όσο και στο ΝΑΤΟ, διασφαλίζοντάς τους έτσι από κάθε μελλοντική απόπειρα επανεποικισμού, θα είναι υπηρεσία και προς τη Ρωσία. Με την πόρτα προς την αυτοκρατορία οριστικά κλειστή, μπορεί να ξεκινήσει η μακρά πορεία προς το έθνος-κράτος. Αυτός ο περίπατος, ωστόσο, θα είναι ιδιαίτερα δύσκολος γιατί, σε αντίθεση με τα παλιά ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γαλλία και η Πορτογαλία, που απέκτησαν και στη συνέχεια έχασαν υπερπόντιες αυτοκρατορίες, η Ρωσία δεν έχει ιστορικά, γεωγραφικά ή συνταγματικά καθορισμένο κράτος στο οποίο να επιστρέψει.

Ένα άλλο μετα-αυτοκρατορικό μέλλον θα ήταν δυνατό. Η ρωσόφωνη λογοτεχνία θα μπορούσε να είχε εμπλουτιστεί από το έργο Ουκρανών και άλλων συγγραφέων της μεταπολίτευσης, όπως η αγγλική λογοτεχνία έχει εμπλουτιστεί από το έργο των συγγραφέων της Νότιας Ασίας, της Αφρικής και της Καραϊβικής. Προσπαθώντας να αποκαταστήσει τον «ρωσικό κόσμο» με τη βία, ο Πούτιν τον κατέστρεψε. Τον Μάιο του 2013, το 80 % των Ουκρανών δήλωναν ότι είχαν μια θετική γενική στάση απέναντι στη Ρωσία. Τον περασμένο Μάιο, μόνο το 2 % των Ουκρανών στους οποίους μπορούσαν ακόμη να προσεγγίσουν οι δημοσκόποι έδωσαν αυτή την απάντηση. Και η οδός Πούσκιν μετονομάστηκε. Ο Πούτιν το έκανε και ο Πούσκιν το πλήρωσε.

Μόνο όταν η Ουκρανία αγκαλιαστεί με ασφάλεια και από τα δύο ισχυρά χέρια της γεωπολιτικής δύσης, την ΕΕ και το ΝΑΤΟ, οι πολίτες της θα μπορούν να κοιμούνται άνετα στα κρεβάτια τους, όπως κάνουν οι Εσθονοί και οι Λιθουανοί, ανενόχλητοι από νυχτερινές επιθέσεις από «Πουσκινιστές». Τότε οι Ουκρανοί μπορεί ακόμη και να επιστρέψουν στην ανάγνωση του Ευγένιου Ονέγκιν με ευχαρίστηση.