Για περισσότερο από τρεις δεκαετίες, η Ελλάδα βρίσκεται σταθερά ανάμεσα στους μεγαλύτερους ωφελημένους της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης. Τα προγράμματα Συνοχής, η Κοινή Αγροτική Πολιτική, τα Διαρθρωτικά Ταμεία και τα σύγχρονα εργαλεία όπως το Ταμείο Ανάκαμψης συνθέτουν μια ροή πόρων που έχει διαμορφώσει, σε τεράστιο βαθμό, την επενδυτική δυναμική της χώρας. Από το 2021 μέχρι σήμερα, μόνο από το Ταμείο Ανάκαμψης έχουν εισρεύσει περίπου 18 δισ. ευρώ. Το Στρατηγικό Σχέδιο της ΚΑΠ 2023–2027 αντιστοιχεί σε επιπλέον 13,4 δισ. ευρώ για άμεσες ενισχύσεις και αγροτική ανάπτυξη. Το νέο ΕΣΠΑ 2021–2027 διαθέτει δεκάδες δισεκατομμύρια για περιφέρειες, επιχειρήσεις, υποδομές και πράσινη μετάβαση.
Και όμως, η αναπτυξιακή επίδοση της χώρας παραμένει υποτονική. Η Κομισιόν και ο ΟΟΣΑ υπολογίζουν μακροπρόθεσμα το ΑΕΠ γύρω στο 1%, με την προειδοποίηση ότι μετά το 2027 όταν το Ταμείο Ανάκαμψης θα ολοκληρώσει τον κύκλο του, η ανάπτυξη μπορεί να κινηθεί κάτω από το 1,5%. Παρά τα συνεχή ρεκόρ απορρόφησης, η παραγωγικότητα παραμένει χαμηλή, οι επενδύσεις εξαρτώνται σχεδόν ολοκληρωτικά από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα μεγάλα χρηματοδοτικά προγράμματα σπάνια αφήνουν πίσω τους μόνιμο αναπτυξιακό αποτύπωμα.
Μέσα σε αυτή τη μεγάλη εικόνα, η υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ δεν είναι ένα «σκάνδαλο» που απλώς εκθέτει την κυβέρνηση. Είναι το πιο σύνηθες σύμπτωμα ενός βαθύτερου προβλήματος, καθώς η Ελλάδα είναι εξαιρετικά ικανή στο να απορροφά τα ευρωπαϊκά χρήματα, αλλά δυσκολεύεται να τα μετατρέψει σε δράσεις που θα φέρουν πραγματική παραγωγική αναβάθμιση.
Το σκάνδαλο άρχισε να γίνεται ευρέως γνωστό μέσα στο 2025, όταν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επέβαλε πρόστιμο 392,2 εκατ. ευρώ για κακοδιαχείριση επιδοτήσεων από το 2017 έως το 2023, ενώ η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία και η OLAF αποκάλυψαν οργανωμένο σύστημα καταχρήσεων με εικονικά μισθωτήρια, ψευδείς δηλώσεις βοσκοτόπων και συστηματικές στρεβλώσεις του «εθνικού αποθέματος» που προοριζόταν για νέους αγρότες. Το αποτέλεσμα ήταν μια «τρύπα» περίπου 600 εκατ. ευρώ στις πληρωμές άμεσης ενίσχυσης, με αγρότες να μην μπορούν να εισπράξουν ποσά που θεωρούσαν δεδομένα. Η οικονομική ζημιά είναι σημαντική, αλλά το μήνυμα είναι οτι όταν οι επιδοτήσεις λειτουργούν κυρίως ως εισοδηματικό αντιστάθμισμα, και όχι ως εργαλείο επενδύσεων, το σύστημα αφήνει αναπόφευκτα περιθώρια για κακοδιαχείριση και μικρό αναπτυξιακό όφελος.
Επαναλαμβανόμενο μοντέλο
Το πρόβλημα δεν αρχίζει ούτε τελειώνει στον ΟΠΕΚΕΠΕ. Το Στρατηγικό Σχέδιο της ελληνικής ΚΑΠ, όπως είχε επισημάνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην αρχική επιστολή παρατηρήσεων, παρουσίαζε ήδη από το 2022 αδυναμίες, ασάφεια στόχων, περιορισμένη τεκμηρίωση για την πράσινη μετάβαση και προβληματική κατανομή πόρων χωρίς επαρκή ιεράρχηση προτεραιοτήτων. Παρόμοια μοτίβα εντοπίζονται σε αξιολογήσεις της αγροτικής ανάπτυξης. Πολλά έργα αγροτουρισμού και υποδομών της υπαίθρου δεν απέδωσαν τα αναμενόμενα, δημιουργώντας ελάχιστες θέσεις εργασίας ή ελάχιστη προστιθέμενη αξία μετά το τέλος της επιδότησης.
Αυτή η εικόνα συναντάται και πέρα από τον πρωτογενή τομέα. Στο Ταμείο Ανάκαμψης, παρότι η απορρόφηση κινείται υψηλά, σημαντικές κατηγορίες έργων, από τον ψηφιακό μετασχηματισμό μέχρι την πολιτική προστασία και την αγροτική μετάβαση, εμφανίζουν καθυστερήσεις, ενώ η συνολική επενδυτική ώθηση που προσφέρουν είναι, όπως προειδοποιούν διεθνείς οργανισμοί, χρονικά περιορισμένη. Η Ελλάδα έχει δομήσει το αναπτυξιακό της μοντέλο πάνω σε εξωτερικούς πόρους που λειτουργούν ως αντίβαρο στις αδύναμες εγχώριες δημόσιες επενδύσεις. Όμως χωρίς ισχυρή διοικητική ικανότητα, σοβαρή αξιολόγηση και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό κλάδων, τα χρήματα αυτά έχουν μικρότερο πολλαπλασιαστή από ό,τι θα επέτρεπε το μέγεθός τους.
Επιτυχημένες επενδύσεις
Η διεθνής εμπειρία μας δείχνει πόσο διαφορετικά μπορεί να λειτουργήσουν τα επενδυτικά εργαλεία. Η Πολωνία, η χώρα που έχει λάβει τα περισσότερα κονδύλια Συνοχής από το 2004, χρησιμοποίησε περισσότερα από 170 δισ. ευρώ για να χτίσει υποδομές, αστικές αναπλάσεις, αυτοκινητοδρόμους, δίκτυα μεταφορών, περιφερειακά τεχνολογικά πάρκα. Σε ορισμένες περιόδους, έως και το 85% των δημοσίων επενδύσεων είχε χρηματοδοτηθεί από την Ε.Ε. Το αποτέλεσμα ήταν θεαματικό, μέσα σε δύο δεκαετίες, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανέβηκε από το 48% στον μέσο όρο της Ε.Ε. στο 82%. Τα ευρωπαϊκά χρήματα λειτούργησαν ως μοχλός για την οικοδόμηση πραγματικών παραγωγικών κεφαλαίων και όχι απλά σαν επιδόματα.
Η Ιρλανδία προσφέρει ένα διαφορετικό παράδειγμα. Εκεί τα ευρωπαϊκά κονδύλια λειτούργησαν ως συμπληρωματικό εργαλείο σε μια στρατηγική προσέλκυσης ξένων επενδύσεων, ανάπτυξης ανθρώπινου κεφαλαίου και αναβάθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος. Τα Διαρθρωτικά Ταμεία της δεκαετίας του 1990 και του 2000 διοχετεύτηκαν σε πανεπιστήμια, τεχνολογικά ιδρύματα, οδικές υποδομές και προγράμματα δεξιοτήτων. Η χώρα συνδύασε τους ευρωπαϊκούς πόρους με μεταρρυθμίσεις στη φορολογία, στη δημόσια διοίκηση και στις επενδύσεις σε ερευνα και ανάπτυξη, δημιουργώντας ένα μοντέλο όπου τα funds δεν αντικαθιστούσαν την εθνική πολιτική, αλλά ενίσχυαν την αποτελεσματικότητά της.
Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση της Ισπανίας, ίσως το πιο κοντινό παράδειγμα σε μια χώρα με έντονες περιφερειακές ανισότητες, μεγάλη γεωγραφική διασπορά παραγωγής και ανάγκη αναδιάρθρωσης. Στην περίοδο 2014-2020 η Ισπανία χρησιμοποίησε περίπου 28,6 δισ. ευρώ ευρωπαϊκών κονδυλίων για να χρηματοδοτήσει υποδομές, μεγάλες αστικές αναπλάσεις, προγράμματα στέγασης, μέσα μαζικής μεταφοράς, έργα πράσινης μετάβασης και αναβάθμισης περιοχών με χαμηλό εισόδημα. Για την περίοδο 2021-2027 ο προϋπολογισμός της πολιτικής συνοχής φθάνει τα 35,6 δισ. ευρώ, με σαφή κατανομή σε περιφέρειες. Τα στοιχεία αξιολόγησης δείχνουν ότι οι επενδύσεις αυτές είχαν σημαντικό πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στην ανάπτυξη, στην απασχόληση και στη σύγκλιση μεταξύ περιφερειών. Σήμερα η Ισπανία χρησιμοποιεί αντίστοιχη φιλοσοφία και στο Ταμείο Ανάκαμψης με έμφαση σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις, στέγαση, πράσινη ενέργεια, αναβάθμιση πόλεων και ψηφιακή μετάβαση.
Τι διαφοροποιεί αυτά τα παραδείγματα από την ελληνική περίπτωση; Στις χώρες όπου τα κονδύλια έφεραν μετασχηματισμό, υπήρξε σαφής στρατηγική με επενδύσεις σε υποδομές που αυξάνουν την παραγωγικότητα, σε ανθρώπινο κεφάλαιο, σε κλάδους με αναπτυξιακό δυναμικό, σε συνδυασμό με ισχυρούς μηχανισμούς ελέγχου και αξιολόγησης. Στην Ελλάδα, η δημόσια διοίκηση συχνά αντιμετωπίζει τα ευρωπαϊκά χρήματα ως «χρηματοδοτική ένεση» που καλύπτει διαχρονικά κενά, όχι ως μοχλό μακροπρόθεσμου σχεδιασμού. Η απορρόφηση είναι υψηλή, αλλά η στόχευση όχι. Το αποτέλεσμα είναι ένα μοντέλο όπου τα funds υποκαθιστούν την εθνική στρατηγική αντί να την ενισχύουν.
