Η αποαποικιοποίηση του μουσείου

Τα μουσείο είναι ένα από τα βασικά δημιουργήματα της νεοτερικότητας, ένα από τα σύμβολά της. Εκπροσωπεί τον Διαφωτισμό, το σύγχρονο επιστημονικό πνεύμα, αλλά και την αποικιοκρατία. Και η τελευταία ίσως έπαιξε μεγαλύτερο ρόλο στη διαμόρφωση της αντίληψης που έχουμε για το τι είναι ένα μουσείο, από όσο ίσως θέλουμε να παραδεχτούμε.

Αρκεί να αναλογιστούμε ότι ένα από τα βασικά στοιχεία που συνέλεγαν τα μουσεία, ιδίως αυτά που είχαν ένα ανθρωπολογικό προσανατολισμό, ή ανήκαν στην κατηγορία των μουσείων φυσικής ιστορίας, ήταν ανθρώπινα κατάλοιπα, ιδίως οστά. Σε ορισμένες περιπτώσεις μαζικών αποικιακών σφαγών, όπως τη γενοκτονία των Χερέρο στη Ναμίμπια από τον γερμανικό στρατό το 1906, ανθρωπολόγοι εξέφρασαν ενδιαφέρον για να αποκτήσουν τα κατάλοιπα των νεκρών, ακόμη και εάν αυτό σήμαινε να υποβληθούν γυναίκες Χερέρο στο βασανιστήριο να αφαιρέσουν τις σάρκες των νεκρών συγγενών τους ώστε να σταλούν οι σκελετοί στον αυστριακό ανθρωπολόγο Φέλιξ φον Λούσαν. Η πρακτική συνεχίστηκε και αργότερα, π.χ. όταν οι γαλλικές αποικιακές δυνάμεις έστελναν ανθρώπινα κατάλοιπα στο Μουσείο του Ανθρώπου στο Παρίσι.

Σε αυτά προστίθεται ο τρόπος που δημιουργήθηκαν οι συλλογές των μεγάλων ευρωπαϊκών μουσείων, που συχνά δεν ήταν άλλος από την κλοπή και την αρπαγή. Από τις αποικιακές κατακτήσεις έως τις εκστρατείες του Ναπολέοντα, αλλά και τις «συναλλαγές» τύπου Έλγιν με τις οθωμανικές αρχές, τα παραδείγματα είναι πολλά. Όπως και οι συνεχιζόμενες και σήμερα μάχες για την επιστροφή συλλογών που ήταν αποτέλεσμα τέτοιας κλοπής, από τα Γλυπτά του Παρθενώνα, μέχρι τις αρχαιότητες του Μπενίν που διεκδικούνται επίσης από το Βρετανικό Μουσείο.

«Να αποαποικιοποιήσουμε το μουσείο»

Πώς, όμως μπορεί το σύγχρονο μουσείο να αποκοπεί από την κληρονομιά της αποικιοκρατίας; Με αυτό ακριβώς το ζήτημα ασχολείται το βιβλίο της Φρανσουάζ Βερζές, Programme de désordre absolue. Décoloniser le musée (Πρόγραμμα απόλυτης αταξίας. Να αποαποικιοποιήσουμε το Μουσείο), που κυκλοφόρησε φέτος από τις εκδόσεις La Fabrique. Από τις πιο γνωστές φωνές του σύγχρονου αποαποικιακού κινήματος στη Γαλλία, η Βερζές, που καθόλου τυχαία διαλέγει μια φράση του Φραντς Φανόν από το βιβλίο του Της γης οι κολασμένοι για τίτλο του βιβλίου της, είναι ένας άνθρωπος που έχει ασχοληθεί συστηματικά με το ζήτημα, έχοντας συμμετάσχει σε σημαντικά εγχειρήματα αποαποικιοποίησης των μουσείων.

Το ζήτημα που θέτει η Βερζές είναι ότι παρά το πλήθος των διακηρύξεων υπέρ της πολυπολιτισμικότητας και της συμπερίληψης, τα μουσεία και ο χώρος του πολιτισμού ευρύτερα δεν παύουν να αναπαράγουν στοιχεία μισογυνισμού και ρατσισμού. Το μουσείο έχει γίνει ένα διαφιλονικούμενο πεδίο, ένα πεδίο συγκρούσεων. Αυτό είναι το αποτέλεσμα του τρόπου που ιστορικά συνδέθηκε με αποικιακές πρακτικές, αλλά και των ορίων που είχε η προσπάθεια των μουσείων να προσαρμοστούν στην πραγματικότητα των αντιαποικιακών αγώνων, συμπεριλαμβανομένης κάποιων συμφιλιωτικών προσπαθειών, συχνά χρηματοδοτούμενων από μεγάλα ιδιωτικά ιδρύματα, που λειτουργούν ως χορηγοί μουσείων και εκθέσεων.

Καθόλου τυχαία η Βερζές επικεντρώνει στο παράδειγμα του Λούβρου. Σε τελική ανάλυση, ήταν ένα δημιούργημα της Γαλλικής Επανάστασης και της νέας εποχής όπου υποτίθεται ότι θα κυριαρχούσαν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Άλλωστε, διακηρυγμένος στόχος του νέου μουσείου ήταν να είναι προσβάσιμα στο λαό τα εκθέματα που μέχρι τότε ήταν προνόμιο των βασιλιάδων να βλέπουν. Όμως, η εποχή των ναπολεόντειων πολέμων που σημαδεύτηκε από μια μαζική λεηλασία έργων τέχνης και άλλων εκθεμάτων από άλλες χώρες. Επιπλέον, ένα μεγάλο μέρος των εκθεμάτων που συγκέντρωνε ήταν έργα τέχνης που συγκεφαλαίωναν το αποικιακό βλέμμα, στις διάφορες παραλλαγές του.

Όλα αυτά θέτουν την πρόκληση του πώς μπορεί να αποαποικιοποιηθεί ο μουσείο; Δεν αρκεί απλώς να προστεθούν κάποιες αναφορές σε αυτή την εμπειρία, να παρουσιαστούν με πιο προσεκτικό τρόπο διάφορα εκθέματα, ή να επιστραφούν στις χώρες προέλευσης. Απαιτείται να αποτυπωθεί η ίδια η βία της αποικιοκρατίας αλλά και να γίνει προσπάθεια να δοθεί εκθεσιακός χώρος και απεικόνιση στα ίδια τα θύματα των αποικιακών πολιτικών, ακόμη και εάν οι τελευταίες έχουν ως αποτέλεσμα ακριβώς να μην υπάρχουν ίχνη, η οπτική αποτύπωση να είναι από την στιγμή της κατάκτησης και μετά. Αυτό είναι κάτι που η Βερζές το δείχνει με πειστικό τρόπο με βάση και τη δική της εμπειρία από την προσπάθεια να υπάρξει ένα Μουσείο των πολιτισμών και της ενότητας της Ρεουνιόν, μια γαλλικής «υπερπόντιας κτήσης», προσπάθεια που τελικά δεν ήταν επιτυχής. Όλα αυτά καταδεικνύουν τόσο την ανάγκη να αποαποικιοποιηθούν τα μουσεία, και συνολικά η οπτική μας για το παρελθόν, αλλά και τις δυσκολίες που αυτή θα συναντήσει, εάν αναλογιστούμε ότι η Ευρώπη και η Δύση ευρύτερα εξακολουθούν σε μεγάλο βαθμό να απωθούν το πόσο ενεργά είναι ακόμα στοιχεία της αποικιακής λογικής.

Η συγγραφέας Φρανσουάζ Βερζές

 Το μουσείο και ο πρόσφυγας

Στον επίλογο η Βερζές στέκεται σε τρέχουσες πρακτικές εκθεσιακής και μουσειακής αποαποικιοποίησης. Μέρος αυτών έχει με το πώς θα μπορούσε να υπάρξει μια έκθεση που να απεικονίζει τη μεταχείριση που υφίστανται όσοι αναζητούν καλύτερη μοίρα. Πώς, όμως, μπορούν να απεικονιστούν οι «ζώνες μη ύπαρξης» που διαρκώς σχηματίζονται εντός της Ευρώπης, οι ζώνες και οι χώροι όπου η αποικιοκρατία συνεχίσει να είναι πραγματική στις μορφές αποκλεισμού και καταπίεσης που υφίστανται πρόσφυγες και μετανάστες;