Η εργασιακή ευημερία των ναυτικών

Εάν κάποιος επιχειρούσε να αναφερθεί σε εργασιακή ευημερία (crew well-being) των ναυτικών μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες, θα αποτελούσε ίσως παράδοξο φαινόμενο, αφού η άποψη των πολλών για τους ναυτικούς ήταν συνδεδεμένη με άνδρες κυρίως σκληρούς, ακαταπόνητους και ίσως τις περισσότερες φορές οριακά νόμιμους. Η κατάσταση και η εικόνα αυτή φαίνεται να αλλάζουν άρδην στη σημερινή εποχή με τα σύγχρονα πλοία και το σύνολο των κανονισμών (όπως για παράδειγμα το TMSA, το Dry BMS, το SIRE 2.0 κ.λπ.) που έχουν αρχίσει να προβάλλουν και να προβλέπουν ειδικές διατάξεις για τον τρόπο που οι ναυτικοί εργάζονται στη θάλασσα. Ποιος όμως θεωρείται ναυτικός; Η Ναυτιλιακή Εργασιακή Συμφωνία (Maritime Labor Convention του 2006) ορίζει ως ναυτικό «κάθε πρόσωπο που εργάζεται ή απασχολείται σε οποιουδήποτε είδους εργασίες επάνω σε ένα πλοίο ή άλλο επιπλέον μέσο και κατά συνέπεια εργάζεται και διαμένει σε ένα απομονωμένο και περιορισμένο περιβάλλον».

Αυτό το περιβάλλον παρουσιάζει πολλές διαφοροποιήσεις από οποιοδήποτε άλλο «στεριανό» περιβάλλον, αφού οι εργαζόμενοι σε αυτό δεν μπορούν να φύγουν όποτε το θελήσουν, ακόμη και σε περίπτωση κρίσης ή πανικού ή κινδύνου, και αναγκάζονται να εργάζονται και να διαμένουν 24 ώρες το εικοσιτετράωρο για μήνες σε περιορισμένο χώρο μαζί με άλλους – άγνωστους αρκετές φορές – ανθρώπους διαφορετικών εθνικοτήτων, θρησκειών και πολιτισμών, από τους οποίους μάλιστα εξαρτώνται απόλυτα. Εργάζονται επίσης για πολλές ώρες, σε αντίξοες πολλές φορές συνθήκες, με μεγάλη ένταση, ελάχιστο χρόνο παραμονής στα λιμάνια και κοινωνική απομόνωση από συγγενείς και φίλους, ενώ έχουν να διαχειριστούν τεχνολογικά εξελιγμένα πλοία, πολλές φορές εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων, με κανονισμούς και νόμους που αλλάζουν συνεχώς.

Ολα αυτά τα χαρακτηριστικά εργασίας συνήθως οδηγούν σε στρεσογόνες καταστάσεις και υπερβολική κούραση, που είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε εργασιακή ή κοινωνική απομόνωση εντός του πλοίου. Αλλοι στρεσογόνοι παράγοντες μπορεί να περιλαμβάνουν τις ίδιες τις εργασιακές συνθήκες στο πλοίο, που αρκετές φορές είναι ιδιαίτερα δύσκολες, τον θόρυβο και τους κραδασμούς από τις μηχανές, τον καιρό που σε συνδυασμό με τη διαβίωση σε περιορισμένο περιβάλλον με μεγάλη πιθανότητα προκαλούν άγχος και με βεβαιότητα διαφοροποιούν τις συνθήκες ζωής στη θάλασσα από αυτές ενός εργαζομένου στην ξηρά.

Αυτός είναι και ο λόγος που κατέστησε αναγκαία τη διερεύνηση της «εργασιακής ευημερίας» (crew well-being) των ναυτικών καθώς και των αντιλήψεών τους για τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας στο πλοίο ως ένα απαραίτητο βήμα βελτίωσης της ποιότητας ζωής στη θάλασσα και μέσω αυτής της διασφάλισης της ασφάλειας και ποιότητας της ναυσιπλοΐας. Ολοι εξάλλου οι κανονισμοί από τον υποχρεωτικό ISM, τον πιο πρόσφατο TMSA αλλά και τους πολύ τελευταίους Dry BMS για τα φορτηγά και SIRE 2.0 για τα τάνκερ αναδεικνύουν τη σπουδαιότητα και τη σημασία της εργασιακής ευημερίας των ναυτικών και προσπαθούν να αξιολογήσουν και διασφαλίσουν τις παραμέτρους επίτευξής της.

Αυτές οι προσπάθειες και κανονισμοί κατατείνουν και προσδοκούν στο ίδιο αποτέλεσμα της ευημερίας των ναυτικών, σχετιζόμενοι λιγότερο ή περισσότερο με όλες τις παραμέτρους τη εργασιακής ζωής, από την ποιότητα και ασφάλεια έως τον τρόπο που οι εργαζόμενοι – εν προκειμένω οι ναυτικοί – αισθάνονται σχετικά με την εργασία τους και το εργασιακό τους περιβάλλον. Οι περισσότεροι από τους πρόσφατους κανονισμούς εστιάζουν σε διαστάσεις όπως η «κούραση», η «ηγεσία», η «υποκίνηση», ο «σχεδιασμός των εγκαταστάσεων και ο εξοπλισμός» ή η «κουλτούρα» ή οι «σχέσεις», προκειμένου να αξιολογήσουν (αλλά όχι να μετρήσουν) την ευημερία των ναυτικών. Ολες όμως – ακόμη και οι πιο πρόσφατες – προσεγγίσεις εμφανίζουν – κατά την άποψή μου – δομικά προβλήματα, όπως για παράδειγμα: i) δεν έχουν ορίσει με σαφήνεια και μοναδικό τρόπο τι εννοείται με την έννοια της ευημερίας και γιατί έχουν επιλεγεί αλλά κυρίως πώς αντικειμενικά μετριούνται οι συγκεκριμένες διαστάσεις (π.χ. κουλτούρα) και μάλιστα γιατί δεν έχουν περιληφθεί κάποιες άλλες (π.χ. στρες), ii) ποια η διέπουσα σχέση και αλληλεπίδραση μεταξύ διαφόρων διαστάσεων της μετρούμενης ευημερίας, για παράδειγμα πόσο μπορεί να επηρεάσει η αλλαγή του τρόπου ηγεσίας τη συνεκτικότητα της ομάδας και πώς θα μπορούσε να αξιολογηθεί η όποια τέτοια μεταβολή πριν αυτή γίνει, iii) ποια η βαρύτητα και η επιρροή κάθε διάστασης στον σχηματισμό αποτελεσμάτων ή τη συνολική ικανοποίηση των ναυτικών ώστε να καθίσταται δυνατή η προτεραιοποίηση δράσεων και παρεμβάσεων, αλλά και η εκτίμηση του πιθανού κόστους των δράσεων.

Ολοι αυτοί οι περιορισμοί οδηγούν κάθε φορά σε υποκειμενικές αξιολογήσεις της ευημερίας (crew well-being) ανά εταιρεία, ναυτικό, ή αξιολογητή/επιθεωρητή του OCINF που δεν επιτρέπουν – παρά τις καλές προθέσεις – ενιαία μετρήσιμα και άρα συγκρίσιμα, προσαρμόσιμα στις καταστάσεις, ακριβή και αξιόπιστα αποτελέσματα μεταξύ των εταιρειών (benchmark) ή χρονικά (time).

Βασιζόμενοι σε αυτούς τους προβληματισμούς που αφορούν την έλλειψη ενός ενιαίου ξεκάθαρου ορισμού του τι ακριβώς είναι, ποιες διαστάσεις έχει και πώς πρέπει να μετράται η «ευημερία των ναυτικών», το Εργαστήριο Θαλασσίων Επιστημών (ΕΘΕ) του Τμήματος Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς εγκαινίασε και ανέπτυξε το φιλόδοξο Πρόγραμμα 3S (Project 3S, από τα Soft Skills for the Shipping Industry) που μελετά, αξιολογεί και εξετάζει σε βάθος τόσο τις «μαλακές» (soft) όσο και «σκληρές» (hard) ικανότητες και δεξιότητες που έχουν ή πρέπει να έχουν οι ναυτικοί μας, τις επιμέρους διαστάσεις τους και την επιρροή τους στην αποδοτικότητα, τις αλληλεπιδράσεις τους αλλά και προτείνει και εγκυροποιεί (validate) μέσω εκτεταμένων δοκιμών και δειγματοληψιών σε μεγάλα δείγματα τις διαστάσεις και τις κλίμακες μέτρησής τους.

Ανάμεσα σε αυτά που έχουν αναλυτικά μελετηθεί και ολοκληρωθεί σε αντιστοίχιση με τους πιο πρόσφατους κανονισμούς (π.χ. TMSA, dBMS, SIRE 2.0 κ.λπ.) είναι έννοιες όπως «πολιτισμική ταυτότητα και πολιτισμική νοημοσύνη των εταιρειών», «οργανωσιακή δομή και κουλτούρα», «βιώσιμες πρακτικές», «διαχείριση ταλέντων», «ηγεσία», «υποκίνηση», «συνεκτικότητα ομάδας», «άγχος και διαθέσεις», «ευημερία ναυτικών» και άλλα. Για όλα έχουν πραγματοποιηθεί εκτενείς βιβλιογραφικές αναφορές και επιστημονικές δημοσιεύσεις που θεμελιώνουν την επιστημονική τους επάρκεια, μεγάλες έρευνες πεδίου και πιλοτικές εφαρμογές με δείγμα χιλιάδων ναυτικών παγκόσμια ή εκατοντάδων εταιρειών, καταλήγοντας στη δημιουργία αξιόπιστων, μετρήσιμων και εύκολα εφαρμόσιμα δεικτών για τα παραπάνω.

Ετσι και για την ευημερία των ναυτικών στο πλοίο το Πρόγραμμα 3S ακολουθεί μια ολιστική και πολυδιάστατη προσέγγιση που ξεφεύγει από τις στενά ή υποκειμενικά αξιολογούμενες και μη σχετιζόμενες μεταξύ τους διαστάσεις των πρόσφατων κανονισμών, εισάγοντας εργαλεία μέτρησης (ερωτηματολόγια) που αποτυπώνουν τις αντιλήψεις των ναυτικών (όλων των βαθμίδων) για τη συνολική εμπειρία τους από τη διαβίωση και εργασία τους στο πλοίο. Τόσο οι διαστάσεις της ευημερίας, οι επιμέρους ερωτήσεις αλλά και οι κλίμακες μέτρησης έχουν δοκιμαστεί σε 2.000 ναυτικούς όλων των εθνικοτήτων, που ταξιδεύουν με όλων των τύπων τα πλοία, όλων των σημαιών (εθνικών ή διεθνών – ευκολίας), ώστε να καταστεί δυνατή μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στο θέμα.

Οι διαστάσεις της ευημερίας – που εισάγονται ή εξειδικεύονται για πρώτη φορά από το πρόγραμμα – ομαδοποιούνται σε 4 (και μία) ενότητες που μπορεί να περιγραφούν ως: αισθήσεων, λειτουργίας, πολιτισμικές, επικοινωνίας και συνεκτικότητας ομάδας. Η ενότητα των αισθήσεων περιλαμβάνει συγκεκριμένες ερωτήσεις για ό,τι ένας άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί μέσω των 5 ανθρώπινων αισθήσεων (όραση, ακοή, γεύση, αφή, όσφρηση) και περιλαμβάνει ερωτήσεις αξιολόγησης για τον φωτισμό, τους θορύβους, το φαγητό, τον αερισμό, τους κραδασμούς, την ποιότητα ύπνου και ποικιλία φαγητού και ποτών κ.λπ.

Η ενότητα της λειτουργίας αφορά κυρίως παράγοντες που σχετίζονται με την κίνηση ή λειτουργία των ανθρώπων μέσα στο περιβάλλον και σε αυτήν εντάσσονται ερωτήσεις που αφορούν τον σχεδιασμό, το μέγεθος και τη χωροθέτηση των χώρων εντός του πλοίου. Ετσι περιλαμβάνουν κλειστές ερωτήσεις που αφορούν το μέγεθος της καμπίνας, τη διακόσμηση, την υγιεινή και αισθητική των χώρων διαμονής, εστίασης και αναψυχής. Επιπλέον αξιολογεί την ποιότητα της επικοινωνίας με τον «έξω κόσμο», κυρίως μέσω του Internet και των δυνατοτήτων και βαθμού σύνδεσης ή παρακολούθησης προγραμμάτων ή αποστολής mail. Η πολιτισμική ενότητα σκοπεί να αποτυπώσει τις απόψεις των ναυτικών σχετικά με τον τρόπο του σχετίζεσθαι με άλλους εργαζομένους άλλων απόψεων, πολιτισμών και θρησκειών, καθώς και τον βαθμό ασφάλειας και εμπιστοσύνης τους στον τρόπο λεκτικής και μη λεκτικής (π.χ. χειρονομίες, ένταση φωνής κ.λπ.) επικοινωνίας με αυτούς.

Απόψεις σχετικές με τη «συνεκτικότητα της ομάδας» (team cohesion) αξιολογούνται στις τρεις υποενότητές τους, αυτές των: συνεκτικότητας σκοπού ή ταύτισης ως προς έναν σκοπό ή εργασία (task cohesion), κοινωνικής συνεκτικότητας ή του βαθμού κοινωνικών σχέσεων με την ομάδα (social cohesion) καθώς και ιδιωτικής θελκτικότητας (individual attraction), δηλαδή του βαθμού που οι ναυτικοί θεωρούν ως ενδιαφέρουσα την ομάδα των άλλων ναυτικών μέσα στο πλοίο.

Μια τελευταία ομάδα – αλλά εξαιρετικά σημαντική – για τον τρόπο που οι ναυτικοί αντιλαμβάνονται και αξιολογούν όλα τα παραπάνω είναι το «άγχος» (stress) και η «διάθεση» (mood) των ναυτικών, τα οποία μπορεί να διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την κατάσταση (π.χ. έντονη τρικυμία ή πολλαπλές φορτοεκφορτώσεις) ή τη στιγμή (π.χ. έναρξη βάρδιας ή αρχή ταξιδιού). Ετσι είναι ορθή και προτείνεται κάθε άποψη για την ευημερία να περιλαμβάνει και να συναξιολογεί τα διαφορετικά συναισθήματα ή τη διάθεση των ναυτικών. Ενα ολόκληρο μέρος του προγράμματός μας εστιάζει στην έκταση που διάφορες καταστάσεις και συναισθήματα μπορεί να επηρεάσουν τη διάθεση και τις αξιολογήσεις των ναυτικών – και άρα και την αξιοπιστία μέτρησης με τη χρήση μίας μόνης χρονικής στιγμής – και οι ερωτήσεις εντάσσονται στις κατηγορίες: βάρδια/εργασία, όπως διάρκεια συμβολαίου, βάρδιες, προβλήματα ύπνου, μοναχική εργασία κ.λπ. Αλλη κατηγορία περιλαμβάνει «κοινωνικά προβλήματα» στο πλοίο, όπως πολιτισμικές διαφορές, οικογενειακή κατάσταση, φιλικές και ανθρώπινες σχέσεις, bullying, συγκρούσεις και εντάσεις μεταξύ εργαζομένων, έκταση διαχωρισμού εργασιακού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Τέλος, γνωρίζοντας ότι η διάθεση (mood) όλων των ανθρώπων και ιδιαίτερα των ναυτικών μπορεί να μεταβάλλεται σε διαφορετικές καταστάσεις, έχουν εισαχθεί ερωτήσεις που αξιολογούν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές τη διάθεση των ναυτικών καθώς και την αντίληψή τους για όμοια πράγματα/διαστάσεις της ευημερίας, όπως για παράδειγμα τη στιγμή που ανεβαίνουν στο πλοίο, στο μέσον του συμβολαίου, πριν κατέβουν, εάν χρειαστεί παράταση, αλλά και έναν μήνα μετά τη λήξη του συμβολαίου τους. Ακόμη ζητήθηκε από τους ναυτικούς να εκφράσουν τα συναισθήματά τους στην αρχή της βάρδιας τους και στο τέλος αυτής και να περιγράψουν τη διάθεσή τους σε διαφορετικές κλίμακες, από λύπη σε χαρά, απογοήτευση και ενθουσιασμό, ενόχληση και ευχαρίστηση, βαρεμάρα ή ενδιαφέρον κ.λπ. Τέλος, όλα τα παραπάνω εντάχθηκαν και αξιολογήθηκαν (με τη χρήση στατιστικών και προσομοιωτικών μοντέλων) ως προς την συνολική εργασιακή ικανοποίηση αλλά και τη θέληση και διάθεσή τους να παραμείνουν σε αυτή την εταιρεία.

Ολοκληρώνοντας, και βασιζόμενοι στις διαπιστώσεις ότι η ευημερία των ναυτικών είναι το «αορίστως» αλλά «πανθομολογουμένως» ζητούμενο για την ασφάλεια και ποιότητα της ναυσιπλοΐας, εισάγεται εδώ ένα σύστημα εύκολα εφαρμόσιμων έγκυρων και αξιόπιστων δεικτών που να μετρούν σωστά και με σωστό και αξιόπιστο και ευέλικτο τρόπο τις αντιλήψεις των ναυτικών μας για αυτή την εργασιακή ευημερία. Το ολιστικό και συνδυαστικό αυτό σύστημα – ενταγμένο στο Πρόγραμμα 3S –, εφόσον χρησιμοποιηθεί, επιτρέπει για πρώτη φορά τον πιο αντικειμενικό (και όχι όπως σήμερα απόλυτα υποκειμενικό) υπολογισμό συνολικής βαθμολογίας ανά κριτήριο, με τη χρήση των αντιλήψεων των ναυτικών και των μαλακών δεξιοτήτων του αποδίδει βαρύτητες και επιτρέπει τόσο τις συγκρίσεις όσο και την προτεραιοποίηση δράσεων από τις εταιρείες με τελικό γνώμονα τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ναυτικού και τη διασφάλιση της ποιότητας και ασφάλειας της ναυσιπλοΐας, όπως είναι το κοινό ζητούμενο όλων των ασχολούμενων με το θέμα φορέων.

Ο καθηγητής Αγγελος Παντουβάκης είναι κοσμήτορας στη Σχολή Ναυτιλίας και Βιομηχανίας, διευθυντής στο Εργαστήριο Θαλάσσιων Επιστημών, διευθυντής MSc in Shipping Management, επιστημονικός υπεύθυνος στο Project 3S, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, www.maritime-unipi.gr