Μια χαμένη ευκαιρία για τη στρατηγική ανασυγκρότηση της χώρας

Το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΤΑΑ) αποτέλεσε, αναμφίβολα, τη μεγαλύτερη χρηματοδοτική πρωτοβουλία στην ιστορία της ΕΕ. Για την Ελλάδα, η οποία εισήλθε σε αυτή τη διαδικασία με σημαντικά θεσμικά και παραγωγικά ελλείμματα, το ΤΑΑ ήταν κάτι περισσότερο από μια πηγή ρευστότητας.

Αποτελούσε μια σπάνια ευκαιρία αναστοχασμού και ανασχεδιασμού για το πώς θέλουμε να παράγουμε, να αναπτυσσόμαστε και να μοιραζόμαστε τον παραγόμενο πλούτο. Το ερώτημα είναι αν αξιοποιήσαμε αυτή τη δυνατότητα με τη στρατηγική διορατικότητα που απαιτούσε.

Στην πράξη, η χώρα προχώρησε ομολογουμένως σε μια αξιόλογη οργανωτική προσπάθεια. Δημιουργήθηκαν δομές, διαμορφώθηκαν μηχανισμοί παρακολούθησης και κατατέθηκε ένα λεπτομερές σχέδιο.

Ωστόσο, το ουσιαστικό ζητούμενο, η μετατόπιση του παραγωγικού υποδείγματος προς ένα πιο εξωστρεφές, βιώσιμο και τεχνολογικά ώριμο μοντέλο δεν προχώρησε με τον ρυθμό και το βάθος που θα έπρεπε, κρίνοντας με βάση τα σημερινά πραγματικά δεδομένα.

Η συζήτηση δεν έπρεπε να ήταν λογιστική. Δεν αρκούσε απλά να «απορροφήσουμε» τα κονδύλια. Το κρίσιμο ήταν και είναι η επίτευξη ουσιαστικών στόχων, η προώθηση των αναγκαίων αλλαγών και η μεσομακροπρόθεσμη βελτίωση της ανθεκτικότητας της οικονομίας.

Το ΤΑΑ θα έπρεπε να λειτουργήσει ως μοχλός για τη διαμόρφωση μιας νέας αναπτυξιακής ταυτότητας, βασισμένης στην παραγωγή γνώσης, στην αξιοποίηση της τεχνολογίας και στη σύνδεση της καινοτομίας με την πραγματική οικονομία. Αντί αυτού, μεγάλο μέρος των πόρων κατευθύνθηκε σε έργα με περιορισμένο διαρθρωτικό αποτύπωμα, ασφαλή και ώριμα, μεν, αλλά χωρίς μετασχηματιστική δυναμική.

Η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα μέσω των δανείων του Ταμείου (15,5 δισ. €) ήταν μια σωστή σύλληψη, που όμως στην εφαρμογή της ανέδειξε τις χρόνιες αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας. Για παράδειγμα, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις δυσκολεύτηκαν να έχουν πρόσβαση στη χρηματοδότηση, καθώς οι όροι παρέμειναν προσαρμοσμένοι στα δεδομένα των μεγαλύτερων ομίλων. Ετσι, η πολυπόθητη διάχυση των ωφελειών στην πραγματική οικονομία αποδείχθηκε τελικά περιορισμένη.

Την ίδια στιγμή γνώστες της τραπεζικής αγοράς κάνουν λόγο ότι το μέγιστο ποσοστό απορρόφησης του σκέλους των δανείων (με αντίστοιχες συμβασιοποιήσεις) δεν πρόκειται να ξεπεράσει το 80%, σημείο που δείχνει περιορισμένη επενδυτική δυναμική. Στοιχείο που θα πρέπει να μας απασχολήσει άμεσα υπό την οπτική των προοπτικών της οικονομίας και της ελληνικής επιχειρηματικότητας.

Η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση, δύο από τους βασικούς πυλώνες του Ταμείου, υλοποιούνται με άνισους ρυθμούς. Υπάρχουν αναμφίβολα θετικά παραδείγματα: έργα ενεργειακής αποδοτικότητας, ψηφιακές υπηρεσίες του Δημοσίου, αναβαθμίσεις υποδομών.

Όμως λείπει η συνοχή ενός εθνικού σχεδίου που να συνδέει τα επιμέρους με ένα κοινό όραμα. Οι μεταβάσεις αυτές δεν μπορούν να είναι απλώς τεχνικές. Προϋποθέτουν θεσμική συνέχεια, κοινωνική συμμετοχή και πολιτική επιμονή.

Η μεγαλύτερη απώλεια, ωστόσο, δεν είναι οικονομική. Είναι πολιτική και θεσμική. Το ΤΑΑ θα μπορούσε να γίνει υπόδειγμα μιας νέας σχέσης κράτους, αγοράς και κοινωνίας, με διαφάνεια, λογοδοσία, αξιολόγηση και στρατηγική συνεργασία. Αυτή η κουλτούρα θεσμικής ωριμότητας δεν φαίνεται να εδραιώθηκε. Ο μηχανισμός του Ταμείου λειτούργησε περισσότερο ως διοικητικό εργαλείο παρά ως όχημα ανασχηματισμού της δημόσιας διοίκησης και ενίσχυσης της εμπιστοσύνης.

Καταληκτικά θα λέγαμε ότι το ΤΑΑ δεν ήταν «δώρο». Ηταν μια δοκιμασία ωριμότητας για το ελληνικό κράτος και την κοινωνία του. Και ίσως εδώ βρίσκεται το ουσιώδες δίδαγμα, ότι οι ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις, οι ποιοτικές αλλαγές και οι μετασχηματισμοί δεν γεννιούνται από την αφθονία των πόρων, αλλά από τη σταθερότητα των θεσμών και την πραγματική βούληση για αλλαγή.

Ο χρόνος μέχρι το τέλος του ΤΑΑ δεν είναι αρκετός. Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν, έστω στην τελική ευθεία, είναι εφικτή η αλλαγή πορείας προς μια θετική κατεύθυνση.

O κ. Δημήτρης Λιάκος είναι οικονομολόγος