Η δημιουργική καταστροφή ως μοχλός προόδου

Το Βραβείο Νομπέλ Οικονομικών Επιστημών για το 2025 απονεμήθηκε στους Joel Mokyr, Philippe Aghion και Peter Howitt, για τη θεμελιώδη συμβολή τους στην κατανόηση της τεχνολογικής προόδου, της καινοτομίας και του ρόλου της «δημιουργικής καταστροφής» ως βασικού μηχανισμού μακροχρόνιας ανάπτυξης. Το έργο τους διαμορφώνει ένα νέο ερμηνευτικό πλαίσιο για τη σχέση ανάμεσα στη γνώση, την επιχειρηματικότητα και την οικονομική δυναμική, προσφέροντας σύγχρονα εργαλεία ανάλυσης σε μια εποχή που η τεχνολογική μεταβολή επιταχύνεται ραγδαία.

Ο Philippe Aghion και ο Peter Howitt, συνεχίζοντας τη γραμμή σκέψης του Joseph Schumpeter, ανέπτυξαν ήδη από τη δεκαετία του 1990 το υπόδειγμα ενδογενούς καινοτομίας. Σύμφωνα με αυτό, η ανάπτυξη δεν είναι απλώς αποτέλεσμα συσσώρευσης κεφαλαίου ή εξωτερικών τεχνολογικών επιδράσεων, αλλά πηγάζει από το εσωτερικό του οικονομικού συστήματος: από τις επιχειρήσεις που καινοτομούν, ανατρέποντας παλαιές δομές και δημιουργώντας νέες.

Η «δημιουργική καταστροφή» είναι επομένως μια διαδικασία θεμελιωδώς διττή: καταστρέφει το παλιό, αλλά θεμελιώνει το νέο, καθιστώντας την αβεβαιότητα και τη ριζική αλλαγή αναπόσπαστα στοιχεία της προόδου.

Ισως εδώ να φωτίζεται βαθύτερα η σύλληψη της δημιουργικής καταστροφής: η πρόοδος δεν είναι γραμμική, αλλά αναδύεται μέσα από ρήξεις, κρίσεις, μεταμορφώσεις.

Οπως γράφει ο μεγάλος ποιητής Κωστής Παλαμάς, «…αν καλά-καλά το στοχαστείς, τα ρημάδια ορίζοντες μας δείχνουν».

Ο στίχος αυτός συνοψίζει ποιητικά ό,τι η οικονομική θεωρία επιχειρεί να αναλύσει: ότι κάθε κατάρρευση φέρει μέσα της τη δυνατότητα μιας νέας αρχής.

Ο Joel Mokyr, ιστορικός της οικονομίας, πρόσθεσε μια κρίσιμη διάσταση στην ανάλυση αυτή: τη διάχυση της γνώσης και τη μακροχρόνια εξέλιξη των τεχνολογικών ιδεών.

Μελετώντας την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης, ο Mokyr έδειξε πως η πρόοδος δεν εξαρτάται μόνο από τις ανακαλύψεις καθαυτές, αλλά από τους θεσμούς και τις κοινωνικές δομές που επιτρέπουν την ευρεία κυκλοφορία και αξιοποίηση της γνώσης. Η οικονομική ιστορία, στο έργο του, καθίσταται εργαστήριο κατανόησης των μηχανισμών καινοτομίας και των πολιτισμικών παραγόντων που την υποστηρίζουν.

Η φετινή βράβευση αποκτά ιδιαίτερη σημασία στο σημερινό διεθνές περιβάλλον. Οι ανεπτυγμένες οικονομίες βιώνουν χαμηλούς ρυθμούς παραγωγικότητας, ενώ η τεχνητή νοημοσύνη, η αυτοματοποίηση και η πράσινη μετάβαση επανακαθορίζουν τον τρόπο λειτουργίας των αγορών και της εργασίας. Η θεωρία των Aghion – Howitt προσφέρει ένα πλαίσιο για να κατανοηθεί πώς η καινοτομία μπορεί να συνδυαστεί με κοινωνική συνοχή και περιβαλλοντική βιωσιμότητα· υπενθυμίζει ότι η πρόοδος δεν είναι αυτόματη, αλλά απαιτεί πολιτικές που ευνοούν τον ανταγωνισμό, την εκπαίδευση και την προστασία της γνώσης.

Παράλληλα, το έργο του Mokyr επαναφέρει τη σημασία του πολιτισμικού κεφαλαίου: των αξιών που ενθαρρύνουν τον ορθολογισμό, την πειραματική σκέψη και την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Η ιστορική του προσέγγιση δείχνει πως η οικονομική ανάπτυξη δεν είναι ποτέ αποκλειστικά τεχνολογικό ή ποσοτικό φαινόμενο· είναι και κοινωνικοπολιτική διαδικασία, που εξαρτάται από την ικανότητα των κοινωνιών να αξιοποιούν τη γνώση προς όφελος όλων.

Το Νομπέλ Οικονομίας του 2025, έτσι, δεν εξυμνεί απλώς την καινοτομία· αναγνωρίζει τον αέναο κύκλο της δημιουργίας, της απώλειας και της αναγέννησης.

Ο κ. Ναπολέων Μαραβέγιας είναι καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο ΕΚΠΑ.