Εκτίμηση πολιτικού κινδύνου χώρας από τον ΟΟΣΑ

1. Εισαγωγή,  Έννοιες, Ορισμοί

Η εκτίμηση πολιτικού κινδύνου χώρας είναι ένα πολύ σημαντικό και πάντα επίκαιρο θέμα, το οποίο ενδιαφέρει ιδιαίτερα τις ελληνικές και ξένες Τράπεζες, τους Διεθνείς Χρηματοδοτικούς Οργανισμούς (World Bank, I.M.F., E.B.R.D., E.I.B., κλπ.), τις γνωστές διεθνείς εταιρίες αξιολόγησης της δανειοληπτικής ικανότητας χωρών (π.χ. Moody’s, Standard & Poor’s, κλπ.),  καθώς και τους Οργανισμούς Ασφάλισης Εξαγωγικών Πιστώσεων και Επενδύσεων Εξωτερικού (όπως ο EULER HERMES Γερμανίας, η SACE Ιταλίας, ο ΟΑΕΠ Ελλάδος, κ.λπ.).

Όλοι οι παραπάνω Φορείς, προκειμένου να αξιολογήσουν και να εκτιμήσουν τον πολιτικό κίνδυνο χώρας, χρησιμοποιούν συγκεκριμένα δικά τους «στατιστικά μοντέλα», τα οποία τροφοδοτούν με βασικές μακροοικονομικές μεταβλητές και δείκτες που δείχνουν τη δημοσιονομική και οικονομική κατάσταση της χώρας, και κυρίως την κατάσταση που αφορά στο Ισοζύγιο Πληρωμών, την επάρκεια σε ξένο συνάλλαγμα, την ικανότητα εξυπηρέτησης του εξωτερικού της χρέους, κ.λπ.

Δείτε τον σχετικό πίνακα του ΟΟΣΑ

Στο παρόν άρθρο αναλύουμε συνοπτικά ένα πολύ αξιόλογο «στατιστικό μοντέλο» για την εκτίμηση κινδύνου χώρας, το οποίο καταρτίστηκε και λειτουργεί από την 1.4.1999 στο πλαίσιο του Ο.Ο.Σ.Α. και είναι γνωστό με την ονομασία «Country Risk Assessment Model» (CRAM). Ο λόγος για τον οποίο θα παρουσιάσουμε πολύ συνοπτικά το μοντέλο του Ο.Ο.Σ.Α., είναι ότι κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να δει την αναλυτική παρουσίαση του μοντέλου, απλά με επίσκεψή του στο website του Ο.Ο.Σ.Α. (www.oecd.org, Topic, Trade, Export Credits). Θεωρούμε ότι το συγκεκριμένο μοντέλο του Ο.Ο.Σ.Α., το οποίο κατατάσσει περίπου 200 χώρες του κόσμου σε 8 κατηγορίες πολιτικού κινδύνου (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7), παρουσιάζει αρκετά πλεονεκτήματα έναντι όλων των άλλων αντίστοιχων μοντέλων, για τους λόγους που θα εξηγήσουμε παρακάτω. Τελευταία μάλιστα, πολλές μεγάλες ξένες τράπεζες έδειξαν ενδιαφέρον για το μοντέλο του Ο.Ο.Σ.Α., αφενός για να συγκρίνουν τα αποτελέσματά του με εκείνα των δικών τους μοντέλων, ή ακόμα και για να αντικαταστήσουν τα δικά τους μοντέλα με εκείνο του Ο.Ο.Σ.Α.

Είναι γνωστό ότι οι Οργανισμοί Ασφάλισης Εξαγωγικών Πιστώσεων & Επενδύσεων Εξωτερικού (που διεθνώς είναι γνωστοί με τη σύντομη ονομασία ECAs: Export Credit Agencies), ασφαλίζουν τις εξαγωγικές πιστώσεις έναντι εμπορικών και πολιτικών κινδύνων (commercial and political risks).

Θα μπορούσαμε να πούμε απλά ότι, και οι δύο παραπάνω κατηγορίες κινδύνων αποτελούν «πιστωτικούς κινδύνους», αλλά με την εξής διάκριση:  Οι «εμπορικοί κίνδυνοι» είναι πιστωτικοί κίνδυνοι που συνδέονται με την οικονομική αξιοπιστία, φερεγγυότητα, πιστοληπτική ικανότητα, κλπ. των εισαγωγέων που μπορεί να είναι φυσικά ή νομικά πρόσωπα (Οργανισμοί, Εταιρίες, κλπ.).  Κυριότεροι εμπορικοί κίνδυνοι είναι η πτώχευση και η υπερημερία του ξένου εισαγωγέα-οφειλέτη. Αντίστοιχα, οι «πολιτικοί κίνδυνοι» είναι επίσης πιστωτικοί κίνδυνοι που συνδέονται όμως με την πιστοληπτική ικανότητα μιας χώρας, με την ικανότητά της να εξυπηρετεί το εξωτερικό της χρέος, αλλά επίσης, με την πολιτική της κατάσταση, το άρτιο θεσμικό και νομικό πλαίσιο της οικονομίας της, κ.λπ.

Στο πλαίσιο του στατιστικού μοντέλου CRAM (Country Risk Assessment Model) που αναφέραμε ήδη παραπάνω, ο Ο.Ο.Σ.Α. ορίζει τον πολιτικό κίνδυνο ως εξής: Ο πολιτικός κίνδυνος αποτελείται από δύο επί μέρους κατηγορίες κινδύνων, δηλ. τον κίνδυνο του «κυρίαρχου κράτους» (sovereign risk) και τον κίνδυνο χώρας (country risk). Τον κίνδυνο χώρας συνθέτουν 5 επί μέρους κίνδυνοι, ήτοι (1) γενικό δικαιοστάσιο (general moratorium), που σημαίνει γενική παύση πληρωμών της χώρας προς το εξωτερικό για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, (2) αδυναμία μετατροπής και μεταφοράς συναλλάγματος (transfer risk), (3) νομικές ρυθμίσεις με βάση τις οποίες θεωρείται ως κανονική και νόμιμη η αποπληρωμή χρέους σε εγχώριο νόμισμα της χώρας του οφειλέτη, παρόλο που η σύμβαση ήταν σε ξένο συνάλλαγμα, με αποτέλεσμα, εφόσον υπάρξουν μεταβολές στις συναλλαγματικές ισοτιμίες, η αποπληρωμή που έγινε σε εγχώριο νόμισμα, αν υπολογιστεί στο ξένο νόμισμα της σύμβασης, να μην καλύπτει το χρέος, (4) οποιοδήποτε άλλα μέτρα ή αποφάσεις της κυβέρνησης της ξένης χώρας (του οφειλέτη), τα οποία παρεμποδίζουν την απρόσκοπτη εκτέλεση της εμπορικής σύμβασης και αποπληρωμής του χρέους, όπως π.χ. εθνικοποιήσεις, απαλλοτριώσεις, κλπ. και (5) γεγονότα ανωτέρας βίας (γνωστά διεθνώς ως Acts of God ή Force Majeure), τα οποία συμβαίνουν στη χώρα του οφειλέτη και αποδεδειγμένα παρεμποδίζουν την αποπληρωμή του χρέους, όπως π.χ. πόλεμος (συμπεριλαμβανομένου του εμφυλίου πολέμου), σοβαρές πολιτικές ταραχές, καθώς και φυσικά φαινόμενα όπως κυκλώνες, σεισμοί, εκρήξεις ηφαιστείων, παλιρροιακά κύματα, ατυχήματα πυρηνικής ενέργειας.

2. Η Ομάδα των «Συμμετεχόντων» του Ο.Ο.Σ.Α. στο πλαίσιο του «Διακανονισμού».

Είναι προφανές ότι η ανάλυση της προηγούμενης παραγράφου (1), αλλά και της παρούσης παραγράφου (2), κρίθηκαν απαραίτητες σαν εισαγωγικές πληροφορίες, προκειμένου να εξηγηθεί η σκοπιμότητα δημιουργίας του μοντέλου CRAM καθώς και η εξυπηρέτηση συγκεκριμένων αναγκών, κυρίως των ΟΑΕΠ των χωρών-μελών του Ο.Ο.Σ.Α.

Στη Γραμματεία Εμπορίου του Ο.Ο.Σ.Α. (Trade Directorate) λειτουργεί Δ/ση Εξαγωγικών Πιστώσεων (Export Credits Division). Υπό την αιγίδα και τη γραμματειακή στήριξη αυτής της Δ/σης, λειτουργεί και συνεδριάζει επί 2 ημέρες κάθε Απρίλιο και Νοέμβριο η «Ομάδα των Συμμετεχόντων στο Διακανονισμό» (Group of the Participants to the Arrangement). Στην παραπάνω Ομάδα συμμετέχουν Αντιπροσωπείες από τις χώρες-μέλη του Ο.Ο.Σ.Α., και φυσικά και από την Ελλάδα. Να σημειωθεί ότι οι «Συμμετέχοντες» που λαμβάνουν αποφάσεις, ψηφίζουν, κλπ. είναι 9, αφού η Ε.Ε θεωρείται σαν ένας «Συμμετέχων» (Ε.Ε., Η.Π.Α., Αυστραλία, Καναδάς, Ιαπωνία, Κορέα, Νορβηγία, Ελβετία, Ν.Ζηλανδία).

Ο «Διακανονισμός» (Arrangement), του οποίου ο πλήρης τίτλος είναι «Arrangement on Officially Supported Export Credits», αποτελεί μία Συμφωνία Κυρίων (Gentlemen’s Agreement) που υπεγράφη το 1978 και έκτοτε συνεχώς βελτιώνεται, συμπληρώνεται και τροποποιείται, σύμφωνα με τις συνθήκες που επικρατούν παγκοσμίως όσον αφορά στη χρηματοδότηση και ασφάλιση των μεσο-μακροπρόθεσμων εξαγωγικών πιστώσεων (δηλ. πιστώσεων με διάρκεια αποπληρωμής άνω των 2 ετών). Το κείμενο της Συμφωνίας αυτής βρίσκεται στις ιστοσελίδες του Ο.Ο.Σ.Α., στη γαλλική και αγγλική γλώσσα (www.oecd.org, Topic, Trade, Export Credits). Και επειδή, τουλάχιστον μέχρι και σήμερα, η χρηματοδότηση και ασφάλιση των πιστώσεων αυτών γίνεται από Κρατικούς Φορείς (Τράπεζες τύπου EXIMBANK και ΟΑΕΠ), με κάλυψη από Κρατικά Εγγυοδοτικά Κεφάλαια που αντλούνται από τους Κρατικούς Προϋπολογισμούς, κρίθηκε αναγκαίο να θεσπιστούν συγκεκριμένοι «Κανόνες Παιχνιδιού», ώστε στα πλαίσια χρηματοδότησης και ασφάλισης των μεσο-μακροπρόθεσμων εξαγωγικών πιστώσεων, να μην υπάρχει ανταγωνισμός των χωρών-μελών του Ο.Ο.Σ.Α. με βάση έμμεσες επιδοτήσεις μέσω πολύ χαμηλών επιτοκίων χρηματοδότησης, πολύ χαμηλών ασφαλίστρων, κλπ., αλλά με βάση την τιμή και την ποιότητα των προϊόντων, τεχνικών έργων, κλπ., πράγμα που επιτυγχάνεται με την καθιέρωση «κανόνων παιχνιδιού» που είναι σεβαστοί και τηρούνται από όλους τους «Συμμετέχοντες».

Οι βασικότεροι κανόνες της Συμφωνίας του «Διακανονισμού» (Arrangement) που αφορούν στις μεσο-μακροπρόθεσμες εξαγωγικές πιστώσεις (άνω των 2 ετών) είναι: (1) Καθιέρωση υποχρεωτικής προκαταβολής από τον αγοραστή-οφειλέτη τουλάχιστον 15% της παρεχόμενης πίστωσης, (2) Η μέγιστη περίοδος αποπληρωμής καθορίζεται σε 5,5 χρόνια για τις χώρες Ι (χώρες Ο.Ο.Σ.Α. και άλλες χώρες υψηλού κατά κεφαλή εισοδήματος) και 10 χρόνια για τις χώρες ΙΙ (αναπτυσσόμενες χώρες εκτός Ο.Ο.Σ.Α.), (3) Καθορίζεται ελάχιστο επίπεδο σταθερού επιτοκίου (αναπροσαρμοζόμενου κάθε μήνα για τις νέες εμπορικές συμβάσεις), το οποίο υπολογίζεται με ομοιόμορφο τρόπο για κάθε χώρα Ο.Ο.Σ.Α. και ονομάζεται «Εμπορικό Επιτόκιο Αναφοράς» (CIRR: Commercial Interest Reference Rate). Για τον υπολογισμό του CIRR δολαρίου, ή Γιεν, κλπ. λαμβάνεται ως βάση η απόδοση των 3ετών, 7ετών και 10ετών Κρατικών Ομολόγων, πάνω στην οποία προστίθενται 100 μονάδες βάσης (100 basis points). Μετά την εισαγωγή του EURO στην Ε.Ε., έπαψαν να υπάρχουν τα CIRR των νομισμάτων των χωρών-μελών της Ε.Ε. και αντ’ αυτών υπάρχει το EURO – CIRR, και (4) Από το 1999 ισχύει μία νέα Συμφωνία που εντάχθηκε στη γενικότερη Συμφωνία «Arrangement on Officially Supported Export Credits» (σαν άρθρο 23) και αναφέρεται στα «Ελάχιστα Επίπεδα Ασφαλίστρων» (MPRs: Minimum Premium Rates) τα οποία αφορούν σε ολόκληρο το «πακέτο» πολιτικού κινδύνου, του οποίου τον ορισμό δώσαμε ήδη παραπάνω, και εφαρμόζονται υποχρεωτικά από όλους τους ΟΑΕΠ των χωρών-μελών του Ο.Ο.Σ.Α. Το 1994 συγκροτήθηκε μία «Ομάδα Εμπειρογνωμόνων για τα Ασφάλιστρα» (Premia Group), η οποία μετά από εργασίες 3 ετών υπέβαλε την 20.6.1997 στους Συμμετέχοντες σχέδιο «Συμφωνίας για τα Ασφάλιστρα», οπότε υπογράφτηκε η σχετική Συμφωνία και ονομάστηκε «Knaepen Package». Η Συμφωνία Ασφαλίστρων τέθηκε σε εφαρμογή από όλους του ΟΑΕΠ των χωρών-μελών του Ο.Ο.Σ.Α. την 1.4.1999.

Με βάση τη Συμφωνία αυτή, εφαρμόζονται ελάχιστα επίπεδα ασφαλίστρων για ολόκληρο το «πακέτο πολιτικού κινδύνου», τα οποία δίδονται από συγκεκριμένο (μη δημοσιεύσιμο) πίνακα διπλής εισόδου, ο οποίος παρέχει τα ελάχιστα επίπεδα ασφαλίστρων με βάση την περίοδο αποπληρωμής της πίστωσης (από 1 έως 20 χρόνια) και την κατηγορία πολιτικού κινδύνου στην οποία υπάγεται η χώρα του οφειλέτη (κατηγορίες 0, 1, 2, 3,…….7).

Στην κατηγορία 0 υπάγονται οι χώρες Ο.Ο.Σ.Α. και ορισμένες άλλες χώρες υψηλού κατά κεφαλή εισοδήματος, όπου ο πολιτικός κίνδυνος είναι σχεδόν ανύπαρκτος (κατηγορία 0), ενώ στην κατηγορία 7 υπάγονται οι χώρες με τον υψηλότερο πολιτικό κίνδυνο. Μέχρι στιγμής, δεν έχουν καθοριστεί κανόνες για τα «Ελάχιστα Επίπεδα Ασφαλίστρων» πολιτικού κινδύνου που θα ισχύουν για τις χώρες της κατηγορίας 0, δηλ. τις χώρες-μέλη Ο.Ο.Σ.Α. (η σχετική Συμφωνία πρόκειται να ολοκληρωθεί σύντομα), αλλά υποτίθεται ότι οι χώρες αυτές έχουν πολύ χαμηλό (ή σχεδόν ανύπαρκτο) πολιτικό κίνδυνο, οπότε τα ασφάλιστρα θα είναι έτσι κι’ αλλιώς πολύ χαμηλά.

Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι, ο κύριος σκοπός του καθορισμού «Ελαχίστων Επιπέδων Ασφαλίστρων», όπως αναφέρεται στο άρθρο 23 της Συμφωνίας «Arrangement on Officially

Supported Export Credits», είναι η επιθυμία όλων των κρατών-μελών του Ο.Ο.Σ.Α. (Participants) που μετέχουν στην παραπάνω Συμφωνία, οι ΟΑΕΠ (ECAs) των χωρών-μελών Ο.Ο.Σ.Α. να είναι σε θέση, μακροπρόθεσμα, να επιτυγχάνουν ισοσκελισμό εσόδων-εξόδων (break-even) όσον αφορά στις ασφαλιζόμενες μεσο-μακροπρόθεσμες εξαγωγικές πιστώσεις. Άρα, είναι προφανές ότι τα «Ελάχιστα Επίπεδα Ασφαλίστρων» που ισχύουν τώρα είναι πολύ υψηλότερα από τα επίπεδα που καθόριζαν στο παρελθόν οι ΟΑΕΠ των χωρών-μελών του Ο.Ο.Σ.Α., οπότε και υπήρχε άνισος ανταγωνισμός, αφού οι πλουσιότερες χώρες μπορούσαν να παρέχουν πολύ μεγαλύτερα ποσά από τους Κρατικούς Προϋπολογισμούς στα πλαίσια εγγυοδοσίας των ΟΑΕΠ τους σε σύγκριση με τις φτωχότερες χώρες.

3. Το Στατιστικό Μοντέλο CRAM (Country Risk Assessment Model).

Όπως έγινε φανερό, η Συμφωνία για τα Ελάχιστα Επίπεδα Ασφαλίστρων Πολιτικού Κινδύνου συνδέεται πολύ στενά με το μοντέλο CRAM, αφού με βάση το μοντέλο αυτό καθορίζονται οι 8 κατηγορίες πολιτικού κινδύνου, καθώς και η αντίστοιχη ταξινόμηση των περίπου 200 χωρών που περιλαμβάνονται με αλφαβητική σειρά στον πίνακα που ακολουθεί.

Το μοντέλο αυτό «τρέχει» σε μόνιμη βάση στον ΟΑΕΠ του Βελγίου, ενώ υπάρχει στα πλαίσια του Ο.Ο.Σ.Α. μία μόνιμη «Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Κινδύνου Χώρας» (Group of Country Risk Experts), της οποίας τα μέλη προέρχονται από τους ΟΑΕΠ χωρών-μελών του Ο.Ο.Σ.Α. Η Ομάδα αυτή συνεδριάζει 4 φορές το χρόνο, με έργο κυρίως την αναβάθμιση ή υποβάθμιση συγκεκριμένων χωρών, όσον αφορά στην ταξινόμησή τους σε μία από τις 8 κατηγορίες πολιτικού κινδύνου. Εννοείται ότι, η αναβάθμιση ή υποβάθμιση μιας χώρας γίνεται με βάση τις ευμενείς ή δυσμενείς εξελίξεις στις 3 κατηγορίες μεταβλητών και δεικτών που παρουσιάζουμε αμέσως παρακάτω. Εννοείται επίσης ότι, κάθε ταξινομούμενη χώρα επιθυμεί την αναβάθμισή της (δηλ. τη μετατόπισή της σε χαμηλότερη κατηγορία κινδύνου), δεδομένου ότι τα ελάχιστα επίπεδα ασφαλίστρων είναι υψηλότερα όσο υψηλότερη είναι και η κατηγορία πολιτικού κινδύνου στην οποία εντάσσεται η εν λόγω χώρα.

Όπως είπαμε και στην εισαγωγή, δεν θα αναφέρουμε λεπτομέρειες για τη δομή του μοντέλου CRAM, αφού οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να βρουν λεπτομερή ανάλυση και περιγραφή του μοντέλου στο site του Ο.Ο.Σ.Α. (www.oecd.org,  Topic, Trade, Export Credits).

Απλά θα αναφέρουμε ότι το μοντέλο CRAM αποτελεί μία αρκετά αξιόπιστη μέθοδο μέτρησης του «κινδύνου χώρας», δηλ. μας δίνει την πιθανότητα ότι μία χώρα θα είναι ικανή να εξυπηρετήσει το εξωτερικό της χρέος. Το μοντέλο βασίζεται κυρίως σε 3 ενότητες μεταβλητών και δεικτών που εισάγονται για να μας δοθεί τελικά η κατηγορία πολιτικού κινδύνου στην οποία ανήκει η κάθε χώρα. Οι ενότητες αυτές είναι:

1. Εμπειρία Πληρωμών των Συμμετεχόντων ΟΑΕΠ των Χωρών-Μελών του Ο.Ο.Σ.Α. Αυτή η κατηγορία μεταβλητών και δεικτών είναι πολύ σημαντική για το μοντέλο, και μάλιστα είναι αυτή που κάνει το μοντέλο CRAM πιο αξιόπιστο από άλλα μοντέλα, αφού τέτοιου είδους πληροφόρηση μπορεί να εισαχθεί στο μοντέλο μόνο από τους ΟΑΕΠ. Με βάση την εμπειρία καταβολής αποζημιώσεων για πολιτικούς κινδύνους, με βάση συμφωνίες αναδιάρθρωσης χρεών αναπτυσσόμενων οφειλετριών  χωρών στα πλαίσια του «Club de Paris», κ.λπ., oι ΟΑΕΠ γνωρίζουν καλύτερα από κάθε άλλον την επικρατούσα κατάσταση στις οφειλέτριες χώρες.
2. Δημοσιονομική Κατάσταση της υπό εξέταση Χώρας. Η κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνει μεταβλητές και δείκτες που αναφέρονται στο βραχυπρόθεσμο και μεσο-μακροπρόθεσμο εξωτερικό χρέος της χώρας, στην ικανότητα εξυπηρέτησης του χρέους αυτού, στην επάρκεια συναλλαγματικών αποθεμάτων, κ.λπ., συγκρίνοντας τα παραπάνω μεγέθη με το ΑΕΠ της χώρας.
3. Οικονομική Κατάσταση της υπό εξέταση Χώρας. Η κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνει μεταβλητές και δείκτες που αναφέρονται σε μακροοικονομικά μεγέθη, όπως το επίπεδο εθνικού εισοδήματος και ο ρυθμός ανάπτυξής του, οι αποταμιεύσεις, μεταβλητές ισοζυγίου πληρωμών, νομισματικά μεγέθη, εμπορευματική διάρθρωση εξαγωγών, συναλλαγματικές εισπράξεις, πληθωρισμός, ανεργία, κ.λπ.

Εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες μεταβλητών, στο μοντέλο εισάγονται και συγκεκριμένες «proxy» μεταβλητές για την επικρατούσα πολιτική κατάσταση της χώρας. Στον πίνακα που παρατίθεται, ο οποίος ισχύει από 21.10.2022 και μέχρι τον Ιανουάριο 2023, φαίνεται η Ταξινόμηση Κινδύνου Χώρας (Country Risk Classification) για 201 χώρες-μέλη και μη-μέλη του Ο.Ο.Σ.Α.

Ο εκάστοτε ισχύων πίνακας με τις 200 περίπου χώρες, σε αλφαβητική σειρά, βρίσκεται στις ιστοσελίδες του Ο.Ο.Σ.Α. (www.oecd.org, Τopic, Trade, Export Credits),. Στον πίνακα υπάρχει βέβαια και η Ελλάδα με κίνδυνο χώρας (0), αφού ανήκει στις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. που χαρακτηρίζονται ως «High Income OECD Countries». Με 0 ταξινομούνται φυσικά και όλες οι χώρες-μέλη της ΕΕ, εκτός κάποιων εξαιρέσεων, όπως π.χ.η Βουλγαρία που είναι στην κατηγορία 3.  Τέλος, βλέπουμε ότι η Τουρκία είναι στη θέση (5), δηλ. αρκετά ψηλά όσον αφορά στον «Πολιτικό Κίνδυνο Χώρας».

Ο Κλέαρχος Ευστρατόγλου είναι Πτυχιούχος του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΑΣΟΕΕ), κάτοχος διπλώματος M.A. in Economics του Πανεπιστημίου Essex Αγγλίας, κάτοχος διπλώματος Ph.D. in Economics του Πανεπιστημίου Kent Αγγλίας, Συνταξιούχος Ερευνητής Α’ Τάξεως του Κέντρου Προγραμματισμού & Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ) και τ. Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής του Οργανισμού Ασφάλισης Εξαγωγικών Πιστώσεων (ΟΑΕΠ, 1994-2010)