Δημογραφικό: Ο κόσμος γερνάει… Το σήμα κινδύνου αναβοσβήνει παντού

Από το baby boom στο… baby bust. Δηλαδή στη μεγάλη μείωση (κατάρρευση σχεδόν) των γεννήσεων και το τεράστιο δημογραφικό πρόβλημα που έχει φέρει ήδη τεκτονικές αλλαγές στον κόσμο που κατοικούμε.

Αυτό αναλύει ο αρθρογράφος των Financial Times, Martin Wolf, αναδεικνύοντας την διαφορετική πραγματικότητα. «Οι άνθρωποι ζουν περισσότερο από ποτέ. Αυτό έχει δημιουργήσει ευκαιρίες και προκλήσεις. Αλλά η «αναβολή» του θανάτου είναι μόνο ένα μέρος της δημογραφικής ιστορίας. Το άλλο είναι η μείωση των γεννήσεων. Ο συνδυασμός των δύο δημιουργεί τεράστιες αλλαγές στον κόσμο που κατοικούμε», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Δημογραφικό: Έχει ήδη φτάσει η Γηραιά Ήπειρος στο δημογραφικό της οριακό σημείο;

Η έννοια της «δημογραφικής μετάβασης» είναι σχεδόν ενός αιώνα παλιά. Οι ανθρώπινες κοινωνίες συνήθιζαν να έχουν περίπου σταθερούς πληθυσμούς, με υψηλή θνησιμότητα σε συνδυασμό με υψηλή γονιμότητα.

Στην Αγγλία και την Ουαλία τον 18ο και 19ο αιώνα, τα ποσοστά θνησιμότητας μειώθηκαν κατακόρυφα. Αλλά η γονιμότητα ήταν υψηλή. Το αποτέλεσμα ήταν μια πληθυσμιακή έκρηξη, ώσπου, κατέρρευσαν και τα ποσοστά γονιμότητας.

Η μεγάλη μετάβαση

Καθώς τα οφέλη της οικονομικής ανάπτυξης και της προόδου στην ιατρική και τη δημόσια υγεία εξαπλώνονται, το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου έχει ακολουθήσει μια παρόμοια μετάβαση, αλλά πολύ πιο γρήγορα.

Ως αποτέλεσμα αυτού, ο αριθμός των ανθρώπων τετραπλασιάστηκε τα τελευταία εκατό χρόνια, από 2 δισεκατομμύρια σε 8 δισεκατομμύρια. Με τον καιρό, ωστόσο, η γονιμότητα ακολούθησε τη θνησιμότητα.

Το αποτέλεσμα ήταν η πτώση των ποσοστών γονιμότητας (γεννήσεις ανά γυναίκα) σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο The Lancet, «Η γονιμότητα μειώνεται παγκοσμίως, με ποσοστά σε περισσότερες από τις μισές χώρες και περιοχές το 2021 κάτω από το επίπεδο αντικατάστασης».

Για τον κόσμο συνολικά, το ποσοστό γονιμότητας ήταν 2,3 το 2021, ελάχιστα πάνω από την αντικατάσταση, από 4,7 το 1960. Για τις χώρες υψηλού εισοδήματος το ποσοστό γονιμότητας ήταν μόλις 1,6, από 3 το 1960.

Γενικά, οι φτωχές χώρες εξακολουθούν να έχουν υψηλότερα ποσοστά γονιμότητας από τα πλουσιότερα, αλλά έχουν μειωθεί και εκεί.

Τι εξηγεί την κατάρρευση των ποσοστών γονιμότητας;

Ένα σημαντικό μέρος της απάντησης στο ερώτημα τι εξηγεί τη μείωση της γονιμότητας είναι η υπέροχη έκπληξη ότι περισσότερα παιδιά επέζησαν από το αναμενόμενο (ή το επιθυμητό).

Έτσι, οι άνθρωποι άρχισαν να εφαρμόζουν διάφορες μορφές ελέγχου των γεννήσεων, σε αντίθεση με αυτό που είχε προβλέψει ο Thomas Malthus. Αλλά και η επιθυμία για πολλά παιδιά συρρικνώθηκε απότομα.

Αυτό, έχει συμβεί κόντρα ακόμη και των αντιδραστικών ιδεολογιών του φύλου. Στο Ιράν των μουλάδων, για παράδειγμα, το ποσοστό γονιμότητας έχει καταρρεύσει από 6,6 το 1980 σε 1,7 το 2021.

Ένας μεγάλος λόγος για αυτή τη μετατόπιση ήταν ότι, για τους γονείς τους, τα παιδιά έχουν περάσει από ένα πολύτιμο παραγωγικό αγαθό σε ένα δαπανηρό καταναλωτικό αγαθό. Όπως υποστήριξε ο αείμνηστος Gary Becker, οι άνθρωποι άρχισαν να επιθυμούν μερικά παιδιά υψηλής ποιότητας (και τόσο καλά μορφωμένα) και όχι πολλά από αυτά. Αυτό συνέβη εν μέρει επειδή αυτός ήταν το είδος του εργάτη που ανταμείβει η οικονομία. Αλλά η εκτεταμένη εκπαίδευση κάνει τα παιδιά ακριβά τόσο σε χρόνο όσο και σε χρήμα.

Επιπλέον, η συμμετοχή των γυναικών στην οικονομία αυξήθηκε δραματικά τον 20ο αιώνα, συμπεριλαμβανομένων των σταδιοδρομιών υψηλής ειδίκευσης. Αυτό αύξησε το «κόστος ευκαιρίας» της παραγωγής παιδιών, ειδικά για τις μητέρες, τους γονείς που είναι πιο δεσμευμένοι στην γονεϊκότητα. Έτσι, κάνουν παιδιά αργότερα ή και καθόλου.

Ο ρόλος της μέριμνας

Στο «The Economics of Fertility: A New Era», μια εξαιρετική έρευνα που δημοσιεύτηκε από το Εθνικό Γραφείο Οικονομικών Ερευνών το 2022, οι συγγραφείς υποστήριξαν ότι όπου η δημόσια παιδική μέριμνα είναι πιο γενναιόδωρη, οι γυναίκες ενθαρρύνονται να συνδυάζουν τη σταδιοδρομία με την απόκτηση παιδιών.

Η απουσία τέτοιας βοήθειας, προτείνεται, εξηγεί τα εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά γονιμότητας σε μεγάλο μέρος της Ανατολικής Ασίας και της Νότιας Ευρώπης, όπου η υποστήριξη προς τους γονείς είναι περιορισμένη. Ωστόσο, αυτό δεν είναι πλέον τόσο σαφές: τα ποσοστά γονιμότητας έχουν πέσει πρόσφατα πολύ κάτω από την αντικατάσταση ακόμη και στα σκανδιναβικά κράτη πρόνοιας.

Αυτή η παγκόσμια στροφή προς την πολύ χαμηλή γονιμότητα, με εξαίρεση (μέχρι στιγμής) την υποσαχάρια Αφρική, είναι από τα πιο σημαντικά γεγονότα στον κόσμο μας. Ένα συμπέρασμα είναι ότι ο πληθυσμός της Αφρικής προβλέπεται να είναι μεγαλύτερος από αυτόν όλων των σημερινών χωρών υψηλού εισοδήματος, συν την Κίνα έως το 2060.

Μια άλλη είναι ότι οι γνωστές πληθυσμιακές πυραμίδες, με τους μεγαλύτερους αριθμούς στις μικρότερες ηλικίες, αντιστρέφονται. Στη Νότια Κορέα, για παράδειγμα, οι άνδρες ηλικίας 50-54 ετών αποτελούν το 4,3% του πληθυσμού, ενώ εκείνοι ηλικίας 0-4 ετών αποτελούν μόλις το 1,5% του πληθυσμού. Παρόμοιες ανατροπές συμβαίνουν και αλλού, κυρίως συμπεριλαμβανομένης της Κίνας και ακόμη, αν και πιο αργά, στην Ινδία.

Προκλήσεις

Η εξαιρετικά χαμηλή γονιμότητα είναι βέβαιο ότι θα δημιουργήσει τεράστιες προκλήσεις. Το ένα είναι πώς να διατηρηθούν τα συνταξιοδοτικά συστήματα ή τα συστήματα υγείας καθώς ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας συρρικνώνεται απότομα. Μια απάντηση θα είναι πράγματι πολύ μεγαλύτερη επαγγελματική ζωή.

Ένα άλλο μπορεί να είναι η μετανάστευση. Αλλά η μετανάστευση που απαιτείται για τη σταθεροποίηση των πληθυσμών σε κοινωνίες χαμηλής, πόσο μάλλον εξαιρετικά χαμηλής γονιμότητας, θα ήταν τεράστια και, ως εκ τούτου, σίγουρα πολιτικά και ακόμη και πρακτικά αδύνατη.

Πέρα από αυτά τα ζητήματα, υπάρχει το ερώτημα κατά πόσον η έλλειψη νέων ανθρώπων αναπόφευκτα θα εξαφάνιζε μια οικονομία από την ανάληψη κινδύνων από την οποία εξαρτάται η πρόοδος. Ταυτόχρονα, ένας συρρικνούμενος πληθυσμός μακροπρόθεσμα θα βοηθούσε στην εξισορρόπηση των ανθρώπινων απαιτήσεων με τη φέρουσα ικανότητα του πλανήτη και την υγεία των άλλων ειδών με τα οποία τον μοιραζόμαστε.

Πολιτικές

Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, κατά τον Wolf είναι ποιες είναι οι σχετικές πολιτικές. Η ικανότητα των κοινωνιών να αυξάνουν τα ποσοστά γονιμότητας είναι περιορισμένη, ιδίως επειδή θα χρειαστεί να επηρεάσουν τη συμπεριφορά καλά μορφωμένων και επιτυχημένων νεότερων ανθρώπων, κάτι που είναι πολύ δύσκολο να γίνει.

Αλλά οι κοινωνίες έχουν ενδιαφέρον για τα παιδιά, εάν έχουν ένα για το δικό τους μέλλον. Το να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να αποκτήσουν τα παιδιά που θέλουν με τρόπους που ταιριάζουν με τα δικά τους σχέδια θα πρέπει να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής.

Είναι σημαντικό, στον σύγχρονο κόσμο, να βοηθήσουμε τους γονείς, ιδιαίτερα τις γυναίκες, να συνδυάσουν τη σταδιοδρομία με τα παιδιά. Φαίνεται ξεκάθαρο ότι πολλοί δεν θα θυσιάσουν την ανεξαρτησία του πρώτου για τα βάρη του δεύτερου, όσο μεγάλες κι αν είναι οι απολαύσεις που φέρνουν τα παιδιά.

Γενικότερα, πολλές πολιτικές πρέπει να επανεξεταστούν: σε μια γηράσκουσα κοινωνία, για παράδειγμα, θα υπάρχουν περισσότερα νοικοκυριά και, επομένως, η ανάγκη για πολύ περισσότερη στέγαση.

Αυτές οι δημογραφικές αλλαγές είναι βαθιές. Είτε μας αρέσουν είτε όχι, αλλάζουν τον κόσμο. Και πρέπει να ανταποκριθούμε ανάλογα, καταλήγει ο Wolf.