Κίνδυνος: μια Φιλοσοφική Προσέγγιση

«Το σοκ του κινδύνου είναι το σοκ του πραγματικού αυτού που είναι. Σκοτεινός, αδιευκρίνιστος, απειλητικός, ο κίνδυνος είναι ο κανόνας, ενώ η τάξη είναι μια κατάσταση εξαίρεσης. Η τάξη ζει μόνο υπό την απειλή του κινδύνου».

Η φράση αυτή προέρχεται από το πρόσφατο βιβλίο του φιλόσοφου Laurent de Sutter με τίτλο Eloge du danger, ed. PUF, 14.09.2022, 140 σελίδες. «Το μυστικό για να θερίσεις τη μεγαλύτερη σοδειά, τη μεγαλύτερη απόλαυση της ύπαρξης, είναι να ζεις επικίνδυνα», έγραψε ο Νίτσε.

Για τον Laurent de Sutter, σήμερα, το έργο των ιδρυμάτων μας φαίνεται να επικεντρώνεται στη δημιουργία μιας μορφής ασφάλειας απέναντι σε κάθε κίνδυνο. Πώς να ορισθεί ο κίνδυνος; Ποια θέση να του ανατεθεί;

Από τη μουσική στη θεολογία

Ο φιλόσοφος προσεγγίζει το ζήτημα του κινδύνου με εκλεκτικό τρόπο στο τελευταίο του βιβλίο, μέσα από μια παράκαμψη στη μουσική, το ρωμαϊκό δίκαιο, τη φιλοσοφία, την ιστορία της ασφάλισης, τη ψυχανάλυση και τη θεολογία.

Το μαύρο είδος είναι η κατεξοχήν πολιτιστική μορφή κινδύνου. Μάλιστα, επειδή έρχεται από έξω, ο κίνδυνος βιώνεται πρώτα ως ήχος, εικόνες, κείμενα και κοψίματα που μοιάζουν να βγαίνουν από το πουθενά. Αίσθηση μιας απειλής, μιας σκοτεινής μορφής. Και όμως ο κίνδυνος είναι μόνο το μυστικό υπόβαθρο καθετί που παρουσιάζεται ως άξιο, σεβαστό, σημαντικό. Συνεχίζοντας ο συγγραφέας, αναρωτιέται ποιο κομμάτι δεχόμαστε να αφήσουμε στον κίνδυνο; Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με αυτόν, δεν βιώνεται ως κάτι που θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί; Ενώ οι ολοένα και πιο ακριβείς υπολογισμοί πιθανοτήτων, υποτίθεται ότι μας προετοιμάζουν για το απρόβλεπτο και οι θεσμοί μας δημιουργήθηκαν για να μας προστατεύουν από τους κινδύνους που είναι εγγενείς σε κάθε μορφή ζωής, ο κίνδυνος γίνεται αντιληπτός μόνο μέσα από το πρίσμα αυτού που είναι διαχειρίσιμο. Είναι όμως πάνω από όλα ένα σοκ, ένα γεγονός, που δεν προέρχεται από το απροσδιόριστο μέλλον, αλλά από το πιθανολογικό.

Για να αποκαταστήσει ο συγγραφέας πλήρως την έννοιά του, στο πρόσφατο βιβλίο του, προτείνει να αντιστραφεί η συνηθισμένη προοπτική: εάν οι επιστημονικές μας αλήθειες, τα μέσα γνώσης και οι νόμοι μας δομούνται γύρω από το ίδιο έργο του περιορισμού του κινδύνου, δεν είναι ο κίνδυνος που είναι ο κανόνας και η τάξη η εξαίρεση; Ο κίνδυνος επιτρέπει να φανταστούμε την τάξη και να προσπαθήσουμε να της δώσουμε μορφή. Παράγεται από την τάξη που τον θεωρεί ως αντίθετό της, ο κίνδυνος σχηματίζει το διπλάσιο του χώρου εξουσίας και ορίζεται από τη νομική του διάσταση. Αντί για τον κίνδυνο που αποτυπώνεται σε μια φαινομενολογία συναισθημάτων, σε ένα ένστικτο επιβίωσης στο πλαίσιο της κατάστασης της φύσης ή των νέων της εκδοχών, ο κίνδυνος συσχετίζεται με το σύμπαν του δικαίου. Το πρότυπο της γενιάς του θυμίζει τη δήλωση του Αγίου Παύλου, «ο νόμος δημιουργεί την αμαρτία», με άλλα λόγια η καθιέρωση του νόμου δημιουργεί παράβαση.

Το Ρωμαϊκό δίκαιο

Ο συγγραφέας προτείνει μια πρωτότυπη γενεαλογία της έννοιας του κινδύνου μέσα από το πεδίο του ρωμαϊκού δικαίου. Η ετυμολογία της λέξης θα μπορούσε να αναφέρεται στο λατινικό «dominarium», δηλαδή δύναμη. Το να είσαι κυρίαρχος, ο κύριος, ο ιδιοκτήτης ενός νοικοκυριού σημαίνει να ενσωματώνεις την αρχή της τάξης αυτού του αγαθού. Εντός των ορίων του οικισμού του, ο ιδιοκτήτης μπορεί να ασκήσει τον κίνδυνο απώλειάς του: οποιαδήποτε δύναμη υπάρχει μόνο στο βαθμό που μπορεί να χαθεί, η απειλή της απαλλοτρίωσης είναι η απειλή της διάλυσης της τάξης.

Αισθήματα όπως ο φόβος και η αμφιβολία συνδέονται στενά με την ιδέα του κινδύνου. Για το φιλόσοφο Thomas Hobbes, η κυριαρχία καθιστά δυνατή την απαλλαγή από το φόβο: ο κυρίαρχος εγγυάται την άρνηση του κινδύνου που είναι εγγενής στην επιρροή. Επομένως, η διασφάλιση της ασφάλειας των πολιτών σήμαινε την άρση του κινδύνου που θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει, για την ίδια την κυριαρχία, το γεγονός ότι πρόκειται για θέμα έκτακτης ανάγκης.

Ρίσκο και πρόβλεψη της τυχαιότητας

Μια άλλη εκδοχή του κινδύνου εμφανίζεται στο Μεσαίωνα στο πλαίσιο του εμπορίου στη Μεσόγειο για να υποδείξει τη δυνατότητα να αντιμετωπιστούν τα ατυχήματα στη θάλασσα. Στη συνέχεια, τα πρώτα ασφαλιστήρια συμβόλαια επέτρεψαν τη μέτρηση, τον υπολογισμό και το νομικό πλαίσιο του μέσου κινδύνου. Η προετοιμασία μιας άμυνας ενάντια στον κίνδυνο είναι ένα μοτίβο της νεωτερικότητας. Εάν για τον Gottfried Wilhelm Leibniz η κυριαρχία πρέπει να εκφρασθεί ως ένα σύστημα οργάνωσης της προστασίας, η σύγχρονη διαχείριση κινδύνων είναι μια επιστήμη που καθιστά δυνατή την πρόβλεψη της τυχαιότητας. Για το συγγραφέα του βιβλίου η κυριαρχία είναι ο συνδυασμός ενός πολιτικού ελέγχου που βασίζεται στη γνώση του κινδύνου.
Συμπερασματικά, η σύγχρονη γνώση έχει προσπαθήσει να απαλλαγεί από τον κίνδυνο, την τυχαιότητα, το μοιραίο, το ενδεχόμενο της ζωής. Αν υποθέσουμε ότι κάθε συνάντηση είναι τυχαία (Luis Althusser) και κατ’ επέκταση επικίνδυνη, η εξάλειψη του κινδύνου μέσω της γνώσης δεν θα αντιστοιχούσε σε στέρηση της δυνατότητας οποιασδήποτε συνάντησης;

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών
Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ
Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece