Ορατές και μη ορατές αλλαγές με σημασία

Οι μετασχηματισμοί στις διαδικασίες παραγωγής πλούτου, στις αγορές εργασίας και στις κοινωνικές συνθήκες, είχαν ήδη δρομολογηθεί αρκετό καιρό πριν ξεσπάσει η πανδημία. Η πανδημία επισπεύδει αρκετές από αυτές, άλλες τις επανασχηματίζει και ορισμένες τις θέτει υπό αμφισβήτηση.

Σε κάθε περίπτωση, ένα πεδίο με ειδικό πολιτικό και κοινωνικό βάρος, στο οποίο θα υπάρξουν και σοβαρές αντιπαραθέσεις, είναι ο χώρος της εργασίας.

Ήδη, ο χώρος αυτός, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 δοκιμάζεται από πολύ σημαντικές αλλαγές, οι οποίες αυτή τη φορά φέρουν και ισχυρό ψυχολογικό βάρος.

Είναι σαφές δε ότι στις εξελίξεις που έχουν δρομολογηθεί οι τεχνολογικές ανατροπές και ρήξεις με το παρελθόν παίζουν τον πρώτο ρόλο.
Θα πρέπει δε να σημειωθεί ότι οι ρήξεις αυτές είναι βαθύτατα διαρθρωτικές, που σημαίνει ότι ξυπνούν αντιστάσεις και ως εκ τούτου προσφέρονται από πολιτικής σκοπιάς στη δημαγωγία και τον λαϊκισμό.

Ιδιαίτερα δε στη σημερινή φάση της συγκυρίας όπου οι αντίκτυποι της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης εντάσσονται στο κλίμα αβεβαιότητας που δημιούργησε η πανδημία. Στο επίπεδο της οικονομίας έτσι, αναμένεται μια πιο ελεγχόμενη παγκοσμιοποίηση και βέβαια δεν θα λείψουν οι εμπορικές αντιπαραθέσεις, παρά την αλλαγή προέδρου στις ΗΠΑ. Θα πρέπει επίσης να θεωρείται βέβαιο ότι οι περισσότερες Δυτικές χώρες θα επαναπατρίσουν μέρος της βιομηχανίας τους, κάτι που θα μειώσει προβλέψιμα την βαρύτητα του τομέα των μεταφορών. Η επιβίωση πολλών εταιρειών θα είναι πολύ δύσκολη βραχύ- και μεσοπρόθεσμα, αν και δεν είναι σαφές ποιες εταιρείες θα αντέξουν καλύτερα. Οι κυβερνήσεις θα σώσουν (και ισως εθνικοποιήσουν σε ορισμένες περιπτώσεις) όλες αυτές τις εταιρείες που θεωρούνται στρατηγικές.

Ωστόσο, αρκετές μεγάλες εταιρείες θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν προβλήματα. Εξαιτίας αυτού, πολλές μικρές τοπικές επιχειρήσεις μέσα σε ένα εξαιρετικά περίπλοκο σενάριο ενδέχεται να αναπτύξουν μια ευκαιρία στην αγορά. Όλοι αυτοί οι οικονομικοί παράγοντες (και οι κοινωνικές τους συνέπειες) θα καθορίσουν το επίπεδο της τεχνολογικής επανάστασης και τον αντίκτυπο της στην αγορά εργασίας τα επόμενα χρόνια. Πέρα από τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής στην αγορά εργασίας, ισχυρές αλλαγές αναμένεται να διαταράξουν τις κοινωνίες μας.

Η φύση της εργασίας αλλάζει

Για έναν μάλλον απλό λόγο. Η φύση της εργασίας αλλάζει. Στις υπό εκκόλαψη μορφές της, η προσφορά ενέργειας από τον άνθρωπο μειώνεται δραματικά την ώρα που ανεβαίνει η ισχύς του μυαλού. Άλλο πράγμα η εργασία να στηρίζεται στη μυϊκή δύναμη και άλλο να εξαρτάται από την ικανότητα και την ισχύ της σκέψης. Η διαφορά είναι χαοτική. Γι’ αυτό και θα έχει συνέπειες. Αυτές που επιφέρουν νέοι τρόποι παραγωγής.

Αρκετά χρόνια πριν την πανδημία και το ξεκίνημα της συζήτησης για την μη βιομηχανική επανάσταση, το 2006, ο Γιοσάι Μπένκλερ, τότε καθηγητής Νομικής στο Γέιλ, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η οικονομία του Διαδικτύου ήταν ένας «νέος τρόπος παραγωγής, που αναδύεται στην καρδιά των πιο αναπτυγμένων οικονομιών του πλανήτη». Προσπαθούσε έτσι να ορίσει το νομικό πλαίσιο για τη διακίνηση προϊόντων Ανοιχτού Κώδικα, γνωστό ως «Creative Commons». Στο βιβλίο του με τίτλο Ο πλούτος των δικτύων, ο Μπένκλερ περιγράφει τις οικονομικές δυνάμεις που υπονομεύουν την πνευματική ιδιοκτησία δημιουργώντας πρότυπα κοινοκτημοσύνης και πρακτικών μη ιεραρχικής παραγωγής.

Καταρχάς, είπε, η εμφάνιση φθηνής υπολογιστικής ισχύος και δικτύων επικοινωνίας έδωσε σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων τα μέσα για την παραγωγή πνευματικών προϊόντων. Σήμερα όλοι μπορούν να έχουν ιστολόγιο, να φτιάχνουν και να διανέμουν ταινίες, να αυτοεκδίδουν ψηφιακά βιβλία, αποκτώντας πολλές φορές ένα κοινό εκατομμυρίων πολύ πριν το όνομα του συγγραφέα γίνει γνωστό στους παραδοσιακούς εκδότες. «Το αποτέλεσμα είναι ότι αυτό το κάτι περισσότερο που θέλουν οι άνθρωποι σήμερα μπορεί να πραγματοποιηθεί από άτομα που επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σε ανθρώπινο και κοινωνικό επίπεδο και όχι ως μέλη της αγοράς που επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν μέσω του συστήματος τιμών».

Αυτό, υποστήριξε, προκαλεί την ανάπτυξη μη εμπορευματικών μηχανισμών, όπως είναι οι αποκεντρωμένες δράσεις ατόμων και η εργασία σε ένα πλαίσιο συνεργατικής και εθελοντικής οργάνωσης. Γεννά νέες μορφές συμμετοχικής οικονομίας, στις οποίες τα χρήματα απουσιάζουν ή δεν αποτελούν τη βασική μονάδα μέτρησης της αξίας.

Η περίπτωση της Wikipedia

Η Wikipedia είναι το καλύτερο παράδειγμα. Είναι μία ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια που ιδρύθηκε το 2001, συντάχθηκε συλλογικά και αυτή τη στιγμή διαθέτει τριάντα εκατομμύρια λήμματα. Αυτό σημαίνει ότι 30 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν δηλώσει διαθεσιμότητα για να συνεισφέρουν κείμενα ή να διορθώσουν τα υπάρχοντα. Δώδεκα χιλιάδες είναι οι τακτικοί λημματογράφοι και εκατόν σαράντα χιλιάδες οι περιστασιακοί, σύμφωνα με τον δημοσιογράφο και συγγραφέα Πωλ Μέϊσον. Ο τελευταίος, στο βιβλίο του «Μετακαπιταλισμός» (Εκδόσεις Καστανιώτη) αναφερόμενος σ΄αυτή την παγκόσμια εγκυκλοπαίδεια, που εμπνευστή της έχει τον Jimmy Wales, γράφει:

«Η Wikipedia έχει προσωπικό 208 ατόμων: Οι χιλιάδες συντάκτες προσφέρουν τα κείμενά τους αφιλοκερδώς. Σε ερωτηματολόγιο που τους δόθηκε, το 71% απάντησε ότι το κάνει επειδή του αρέσει η ιδέα να εργάζεται χωρίς αμοιβή, ενώ το 63% επειδή πιστεύει ότι η πληροφορία πρέπει να είναι ελεύθερη. Κάθε μήνα διαβάζονται οχτώμισι εκατομμύρια λήμματα, γεγονός που κατατάσσει η Wikipedia στην έκτη θέση των δημοφιλέστερων ιστοσελίδων του κόσμου, μία θέση πάνω από την Amazon, την πιο επιτυχημένη εταιρεία διαδικτυακού εμπορίου στον πλανήτη. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, αν η Wikipedia εμπορευόταν το προϊόν της, τα έσοδά της θα έφθαναν τα 2.800.000.000 δολάρια ετησίως.

Ωστόσο, η Wikipedia δεν βγάζει κέρδος. Με αυτή την κίνηση, μάλιστα, έχει καταστήσει σχεδόν αδύνατον και για οποιονδήποτε άλλο να έχει οικονομικό όφελος από αυτό τον τομέα. Και το πιο σημαντικό είναι ότι αποτελεί μία από τις πολυτιμότερες πηγές πληροφορίας και ενημέρωσης, ενώ (μέχρι στιγμής) έχει αντισταθεί σε κάθε προσπάθεια λογοκρισίας, υπονόμευσης και τρολαρίσματος. Τα δεκάδες εκατομμύρια μάτια έχουν μεγαλύτερη δύναμη από μία κυβέρνηση, μία ομάδα ειδικών συμφερόντων ή δολιοφθορέων.

Η αρχή πάνω στην οποία στηρίζεται η λειτουργία της Wikipedia είναι ίδια με του GNU και του Linux, που έστησαν προγραμματιστές Ανοιχτού Κώδικα, στο πλαίσιο όμως ενός προϊόντος μαζικής κατανάλωσης. Όταν επισκεπτόμαστε τις σελίδες της Amazon για να αγοράσουμε μία κάμερα ή ένα βιβλίο, οι επιλογες μας, οι οποίες και καταγράφονται, βοηθούν και τις επιλογές των άλλων χρηστών. Στη γλώσσα των οικονομικών αυτό είναι ένα θετικό «εξωτερικό επακόλουθο», δηλαδή ένα ακούσιο οικονομικό κέρδος.

Στην περίπτωση της Amazon, η εταιρεία εκμεταλλεύεται το μεγαλύτερο μέρος του κέρδους για να ενισχύσει την αγοραστική της δύναμη και τις πωλήσεις της. Στην περίπτωση της Wikipedia, υπάρχει μόνο το ανθρώπινο κέρδος. Κανένας πιτσιρικάς δεν θα χρειαστεί να λιώσει στην καρέκλα της βιβλιοθήκης μίας κωμόπολης, όπως έκανα εγώ, παγιδευμένος μέσα σε έναν λαβύρινθο τυχαίας και μέτριας πληροφορίας, πνιγμένος σε μία στοίβα από χαρτιά που είναι αδύνατον να διορθωθούν ή να εμπλουτιστούν χωρίς την εκτύπωση αμέτρητων νέων σελίδων, αρκετών για να φτιάξουν ένα καινούργιο βιβλίο.

Οι οικονομικές επιπτώσεις του φαινομένου Wikipedia συνοψίστηκαν από τον Μπένκλερ ως εξής: Το Διαδίκτυο καθιστά δυνατή την οργάνωση της παραγωγής πάνω σε αποκεντρωμένες και συνεργατικές δομές, δίχως να χρησιμοποιεί την αγορά και την ιεραρχία της διοίκησης».

Πρόκειται όπως καταλαβαίνει κανείς για μια ιδιαίτερα σημαντική αλλαγή, η οποία πέραν του μικροοικονομικού χαρακτήρα της, σε κάποια φάση θα θέσει και σοβαρά μακροοικονομικά ερωτήματα. Με αυτό τα τελευταία για την ώρα να προσφέρονται σε ευφάνταστες ερμηνείες.