Η Επιχείρηση ως σύστημα με απεριόριστη υπευθυνότητα: Ιστορική αναδρομή

Η ΕΚΕ (εταιρική κοινωνική ευθύνη) έχει γίνει μια καθιερωμένη έννοια με την οποία οι επιχειρήσεις ενσωματώνουν κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στην αλληλεπίδρασή τους με τους ενδιαφερόμενους. Από τις βιομηχανικές κοινότητες του 19ου αιώνα έως τους γίγαντες του 21ου αιώνα, το ζήτημα της αναζήτησης αρμονίας μεταξύ της επιχειρηματικής δραστηριότητας και των αναγκών της κοινωνίας έχει προκύψει για δύο αιώνες. Η περιβαλλοντική κρίση και η εξέλιξη των κοινωνικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων αναγκάζουν το τρέχον μοντέλο να ανανεωθεί.

Υπεύθυνος καπιταλισμός

Τέλος Μαΐου, η γενική συνέλευση των μετόχων της ExxonMobil επέβαλε στο διοικητικό συμβούλιο του πετρελαϊκού γίγαντα τρία διευθυντικά στελέχη που εκπροσωπούν ένα ακτιβιστικό ταμείο, το Engine no 1 στον αγώνα κατά της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Και αυτό παρά την έντονη αντιπαράθεση της διοίκησης, αλλά χάρη στην υποστήριξη συνταξιοδοτικών ταμείων και των γιγαντιαίων διαχειριστών περιουσιακών στοιχείων όπως, Calpers, BlackRock, Vanguard, κλπ. Για τους πιο αισιόδοξους, αυτό το γεγονός θα ήταν, μεταξύ άλλων, η απόδειξη της εμφάνισης ενός υπεύθυνου καπιταλισμού, ο οποίος θα συνεισφέρει στην επίτευξη του κοινού καλού από τον κόσμο της χρηματοοικονομικής και των μεγάλων επιχειρήσεων που συχνά κατηγορούνται για αύξηση των κερδών τους προς όφελος των μετόχων και εις βάρος των φυσικών και κοινωνικών ισορροπιών. Σε κάθε περίπτωση, είναι ένα σημάδι ότι στο υψηλότερο σημείο κορυφής του δυτικού καπιταλισμού τίθεται σαφώς το ερώτημα εάν οι επιχειρήσεις μπορούν να ανταποκριθούν ή όχι στην αναπτυξιακή στρατηγική τους με τα όρια ενός μοντέλου μόνιμης επέκτασης.

Στην πραγματικότητα, η αναζήτηση αρμονίας μεταξύ της δραστηριότητας των επιχειρήσεων και των κοινωνικών αναγκών δεν είναι καινούρια. Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, υπήρχε ένα μοντέλο όπου η τεχνική και η εργασία καθιστούν δυνατή την παραγωγή αφθονίας αγαθών που θα κάνουν την ανθρωπότητα ευτυχισμένη, αλλά όπου η συλλογική εργασία θα αφήσει τη δημιουργικότητα και το ταλέντο του κάθε ατόμου να εκφρασθεί.

Αρχές της χριστιανικής παράδοσης

Άλλοι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων εργάζονται για να προσεγγίσουν ένα κοινωνικό ιδεώδες ξεκινώντας από αρχές που απορρέουν από τη χριστιανική παράδοση, βελτιώνοντας την κατάσταση των εργαζομένων τους. Το χαρακτηριστικό όλων αυτών των εμπειριών, από σοσιαλιστική, συνεταιριστική ή χριστιανική πλευρά, είναι να θεωρήσουμε την εργατική κοινότητα ως πρόβλεψη της μελλοντικής ιδανικής κοινωνίας, όπου οι ίδιες αρχές συνεργασίας, χειραφέτησης, δημιουργικότητας, ηθικής αυστηρότητας τίθενται αρχικά στην υπηρεσία της παραγωγικής εργασίας και στη συνέχεια θα γενικευτούν σε ολόκληρη την κοινωνία.

Υποκειμενικό και αντικειμενικό δικαίωμα

Το δικαίωμα στην ιδιοκτησία που είναι υποκειμενικό (έχω το δικαίωμα να κάνω αυτό που θέλω με αυτό που μου ανήκει) και όχι αντικειμενικό (η δράση μου περιορίζεται από εξωτερικές οντότητες),γίνεται η βάση της κοινωνικής ευθύνης της επιχείρησης: είναι η απόφαση του επιχειρηματία-ιδιοκτήτη η οποία τίθεται σε εφαρμογή και παρακολουθείται είτε με ηθική κρίση (συμπεριλαμβανομένης της δικής του) και δημόσια, είτε με δημόσια εξουσία, νομική και διοικητική.

Αλλά καθώς οι επιχειρήσεις αναπτύσσονται συλλέγοντας ίδια κεφάλαια από τους μετόχους, αποκτούν πολιτικό και θεσμικό βάρος μερικές φορές μεγαλύτερο από αυτό των περισσότερων κρατών (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Δούμπος, Μ. Εσκαντάρ, Η δύναμη των πολυεθνικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, Δευτέρα 8 Ιουλίου 2019). Χάρη στην παγκοσμιοποίηση και την ελευθεροποίηση των αγορών, μετεγκαθιστούν τις δραστηριότητές τους και τα κεντρικά τους γραφεία όπου το αντικειμενικό δικαίωμα είναι λιγότερο περιοριστικό και όπου το υποκειμενικό δικαίωμα στην ιδιοκτησία μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς εμπόδια. Ταυτόχρονα, η ατομική ευθύνη του ιδιοκτήτη μειώνεται επίσης. Με την κατάργηση αυτού του περιορισμού, οι μέτοχοι ευθύνονται μόνο για τον αριθμό των μετοχών που κατέχουν και μεταβιβάζουν τις επιχειρηματικές αποφάσεις στους μάνατζερ που ορίζουν. Ποιος είναι λοιπόν ο υπεύθυνος;

Είναι ένα «συνταγματικό πρόβλημα» της επιχείρησης, μιας οντότητας τόσο ιδιωτικής-δεδομένου ότι ανήκει σε μετόχους και διευθύνεται από ιδιοκτήτες-και δημόσιας, καθώς είναι μια συλλογική οργάνωση όπου αλληλοεπιδρούν πολλοί φορείς των οποίων οι αποφάσεις επηρεάζουν αντικειμενικά τη μοίρα των εργαζομένων και της φύσης, πολύ πέρα από την υποκειμενική βούληση των μάνατζερ και των μετόχων. Πρόκειται για ένα νέο νομικό καθεστώς της επιχείρησης, που αντιστοιχεί στις προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα του 21ου αιώνα, ξεπερνώντας μια αντίθεση που έγινε τεχνητή μεταξύ ενός ιδιωτικού δικαιώματος που είναι η επιχείρηση και ενός δημοσίου δικαιώματος που είναι το κράτος.

Συμπερασματικά, είναι θέμα επανεξέτασης της δραστηριότητας, της φύσης και του σκοπού της επιχείρησης. Εναπόκειται τώρα στα διάφορα στελέχη να φανταστούν νέες επιχειρηματικές δομές, εναλλακτικές λύσεις, με στόχους διαφορετικούς από τα κέρδη, να σκεφτούν ένα νέο νομικό σύστημα για τα κοινά αγαθά, να αποκτήσουν από τις επιχειρήσεις την πρόληψη του περιβάλλοντος και να διασφαλίσουν το σεβασμό των ελάχιστων κοινωνικών δικαιωμάτων (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Η ενηλικίωση της επιχείρησης, Πολυτεχνείο Κρήτης, Δευτέρα 28 Δεκεμβρίου 2020, Κ. Ζοπουνίδης, Η ηθική στις επιχειρήσεις: το μάνατζμεντ με βάση τις αξίες, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20 Απριλίου 2021).

* Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

* Υποψήφια Δρ. Μαριάννα Εσκαντάρ, Μέλος του Financial Engineering Laboratory Πολυτεχνείο Κρήτης